AIVD: honderdduizend Nederlanders geloven dat land wordt geregeerd door ‘kwaadaardige elite’

17 april 2023 Telegraaf

De kans op jihadistische aanslagen neemt toe, stelt de AIVD vast in haar jaarverslag. Ook groeit de dreiging vanuit het rechtsextremisme en anti-overheidsactivisme. Zo’n honderdduizend Nederlanders geloven dat het land wordt geregeerd door een ‘kwaadaardige elite’. Ook links roert zich. Het aantal aanhangers van het anarchisme en marxisme stijgt – vooral bij vrouwen uit de grote steden.

AIVD: honderdduizend Nederlanders geloven dat land wordt geregeerd door ‘kwaadaardige elite

Nederland heeft een grimmig jaar achter de rug, schrijft de Algemene Inlichtingen- en Veiligheidsdienst in haar verslag over 2022, waarin de Russische inval in Oekraïne ook in Nederland doordreunde en ‘haat, antisemitisme en complottheorieën voortwoekerde’. Opnieuw groeide het wantrouwen tegen overheid, media, rechtspraak en wetenschap. De AIVD noemt dat anti-institutioneel extremisme. Veel aanhangers geloven dat Nederland bestuurd wordt door een sinistere macht achter de schermen die het volk wil onderdrukken, ‘omvolken’ of uitroeien.

,,De AIVD schat in dat dit narratief over een ‘kwaadaardige elite’ op dit moment het populairste extremistische narratief is. Het precieze aantal is niet met zekerheid vast te stellen, maar de AIVD schat dat waarschijnlijk meer dan honderdduizend personen er in meer of mindere mate geloven. De aanhangers van het narratief zeggen dan ook in bezet gebied te leven, en in oorlog te zijn met de elite. Personen die deel uitmaken van de elite moeten worden gearresteerd, berecht in tribunalen en volgens sommigen ter dood worden gebracht.’’

Woordkeuze

De groeiende populariteit van deze theorie is ook op lange termijn gevaarlijk, schrijft de dienst. Aanhangers zijn geneigd om geweld te gaan gebruiken of goedpraten. Tot nu toe vallen de gewelddadige uitwassen mee. ,, Maar ze leveren wel het frame dat er een ‘elite’ is die de vijand is, waarmee aanhangers in ‘oorlog’ zijn. Door de woordkeuze van sommige aanjagers ontstaat er bewust ambiguïteit die bij aanhangers tot gewelddadig handelen kan leiden.’’

De grootste dreiging komt nog steeds uit de hoek van de radicale islam. De AIVD ziet de kans op terroristische aanslagen toenemen omdat terreurbeweging IS zich – ondanks dat er twee keer een nieuwe kalief werd uitgeschakeld – enigszins herpakt. Vooral in de tweede helft van afgelopen jaar zag de dienst een toename van inlichtingen over aanslagplannen en mogelijke operatives van IS. ,,De overgrote meerderheid van meldingen en leads die de AIVD krijgt, gaat nog altijd over mogelijk jihadisme.’’

Marxisme en anarchisme

De dreiging komt vooral van netwerken die worden aangestuurd door IS-structuren in Afghanistan. De jihadistische beweging in Nederland leeft niet op, maar bestaat nog steeds uit zo’n vijfhonderd personen waar nog steeds dreiging van uitgaat. In december haalde de politie een 20-jarige Syriër uit zijn huis in het Limburgse Stein. Hij wordt verdacht van het voorbereiden van een terroristisch misdrijf.

Ook op links rommelt het, al is de onmiddellijke dreiging voor Nederland minder. Opvallend is de toename van belangstelling voor marxisme en anarchisme van jongeren uit grote steden, vooral vrouwen. Dat vrouwen zich aangetrokken voelen tot radicale linkse thema’s is volgens de dienst verklaarbaar doordat het feminisme aandacht geeft aan het anarchisme, een stroming die geen gezag accepteert. ,,Terwijl bij veel rechts-extremisten blanke masculiniteit een belangrijk thema is, houdt een deel van de linkse actiescene zich bezig met de strijd tegen wat ze het patriarchaat noemen – de positie van de witte man.’’

Opstand

De AIVD waarschuwt voor de opkomst van een zogenoemd ‘insurrectioneel netwerk’ van anarchisten. Die groep bestaat nu uit hooguit enkele tientallen aanhangers. Zij hebben belangstelling voor een doorlopende opstand tegen het systeem, waarbij ze belangstelling hebben voor ondergrondse, militante, illegale en soms gewelddadige acties. In Nederland valt de geweldsbereidheid tot nu toe mee, maar in het buitenland zijn deze netwerken veel radicaler. ,,Insurrectionele netwerken hebben in het afgelopen decennium in diverse Europese landen bomaanslagen, brandstichtingen en bankovervallen gepleegd.’’

Extinction Rebellion

Thema’s voor anarchisten zijn streng vreemdelingenbeleid en het afgrendelen van de Europese buitengrenzen door Frontex, op dit moment geleid door een Nederlander. Ook duiken links-extremisten op wat zij zien als buitensporig geweld door de politie, de wooncrisis en de opkomst van rechts-extremisme. Ook klimaatverandering is een belangrijk onderwerp. Anarchisten zetten zich af tegen groepen als Extinction Rebellion, die binnen de grenzen van burgerlijke ongehoorzaamheid blijven. Anarchisten zijn volgens de geheime dienst bereid om verder te gaan.

De inlichtingen- en veiligheidsdienst probeert dreigingen uit al deze hoeken in de gaten te houden, maar loopt daarbij tegen de grenzen van de wet en het toezicht op. Zo moest de dienst vorig jaar vijf grote datasets vernietigen op last van de toezichtcommissie CTIVD. Het ging om zogenoemde ‘bulkdatasets’ van internetverkeer, afgetapt van de kabel. ,,Bulkdatasets zijn van grote operationele waarde, en ze zijn noodzakelijk voor de goede taakuitvoering van de diensten. Ze helpen in het bijzonder nog ongekende dreigingen te onderkennen en identificeren. Vooral dreigingen uit het buitenland. Het moeten vernietigen van een aantal van deze sets betekende een terugslag voor een aantal onderzoeken, gericht op buitenlandse dreigingen.’’

Dreiging extreemrechts ‘grote blinde vlek’

7 mei 2020 NOS

Christchurch, El Paso, Halle en Hanau: vier plaatsen waar in 2019 en dit jaar aanslagen werden gepleegd door rechts-extremisten. In de vijf jaren ervoor nam het rechtsextremistische geweld met ruim 300 procent toe, volgens de internationale politieorganisatie Interpol. In Nederland is een rechts-terroristische aanslag “voorstelbaar”, schrijft de Nationaal Coördinator Terrorisme en Veiligheid (NCTV).

Dreiging extreemrechts ‘grote blinde vlek’

Ook de inlichtingendienst AIVD ziet een wereldwijde opleving van rechts-extremisme, zo is te lezen in het nieuwe jaarverslag. Deskundigen maken zich zorgen. Er is weinig internationale samenwerking tegen dreiging vanuit extreemrechtse hoek, zeggen zij, en binnen Nederland is de toenemende populariteit van het radicale gedachtegoed “een blinde vlek”.

‘Tinder voor nazi’s’

“In het Westen zien we dat extreemrechtse aanslagen inmiddels vaker voorkomen dan jihadistische aanslagen”, zegt extremisme-onderzoeker Julia Ebner. “Ook wat betreft het aantal doden maakt extreemrechts een inhaalslag.”

Voor haar nieuwe boek Going Dark infiltreerde Ebner in verschillende rechts-extremistische organisaties. “Een neonazi-groep in de VS wilde dat ik een foto van mijn pols stuurde en een genetische test deed om mijn blankheid aan te tonen.”

Ze ziet dat extreemrechtse groepen zich steeds meer online organiseren. Ze plannen er campagnes en vallen andersdenkenden aan op Facebook en Twitter. Er is zelfs een eigen dating-app: Patriot Peer. “Die wordt ook wel de ‘Tinder voor Nazi’s’ genoemd en had tienduizend leden. Die zitten er ook op voor de entertainment-factor.”

Extreemrechts is door sociale media veel beter in staat zich te organiseren, ziet ook Interpol. “Aan de ene kant worden aanslagen uit die hoek vooral gepleegd door eenlingen, lone wolves“, zegt secretaris-generaal Jürgen Stock in een interview met Nieuwsuur. “Maar aan de andere kant worden extreemrechtse groeperingen door het internet steeds meer bij elkaar gebracht. Dit is voor ons een belangrijke zorg.”

Machinegeweer naast bed

In Den Haag stond vorige week de 56-jarige Kees R. voor de rechter. Tegen collega’s zou hij hebben gezegd dat hij met handgranaten een moskee wilde bezoeken. Hij zei te hebben genoten van de aanslagpleger in Christchurch. R. had naast legale wapens ook een machinegeweer naast z’n bed liggen, ontdekte de politie. Op zijn telefoon, met nazi-ringtone, stonden racistische en antisemitische filmpjes.

De zaak krijgt relatief weinig publiciteit, zegt onderzoeker Nikki Sterkenburg. Dat was volgens haar anders geweest als R. een moslimterrorist was geweest. “Dan hadden alle talkshows er aandacht aan besteed.”

In Nederland is rechts-extremisme volgens Sterkenburg “een blinde vlek”. Voor haar promotie-onderzoek sprak ze met 36 extreemrechtse activisten. “Die hebben allemaal gemeen dat ze een soort vage notie hebben van hoe Nederland eruit zou moeten zien, namelijk met minder ruimte voor etnische en religieuze minderheden.”

De meeste activisten die ze sprak, veroordelen aanslagen en zijn tegen geweld. “Maar er hangt een aantal eenlingen rond die zich nergens thuis voelen en die lezingen volgen en demonstreren te soft vinden. Zij filosoferen openlijk over hoe het allemaal wat harder en gewelddadiger zou kunnen. Een aanslag in Nederland is zeker niet ondenkbaar.”

“

Iedereen vindt jihadisten slecht, maar met radicaal- en extreemrechts is die lijn veel lastiger te trekken.

Onderzoeker Nikki Sterkenburg

Net zoals Ebner, Interpol en de NCTV ziet Sterkenburg internet en sociale media als belangrijkste factoren die de groei van extreemrechts mogelijk maken. “Uitlatingen die je in 2002 in het hoekje van extreemrechts zou plaatsen, komen nu gewoon op Twitter en Facebook voorbij. Rechtsextremistisch gedachtegoed, het dehumaniseren van bevolkingsgroepen, is absoluut meer mainstream geworden.”

Aanvankelijk zag ze dit niet eens als alleen maar een slechte ontwikkeling. “Ik heb zelf wel eens gedacht ‘goed dat ze dit op internet doen, want dan zijn ze niet gewelddadig’. Maar tegelijkertijd komt de sociale cohesie meer onder druk te staan. Steeds meer opiniemakers gaan van sociale media af. De democratie is niet gediend bij bedreigingen en haat.”

Landen oneens over definitie

Ondanks dat Interpol de dreiging van rechtsextremisme naar eigen zeggen als “topprioriteit” beschouwt, is er ook internationaal een blinde vlek, zegt Julia Ebner. “Beleidsmakers en veiligheidsdiensten besteden veel meer aandacht aan de bestrijding van jihadisme. Het ontbreekt aan een internationale aanpak van alt right. De meeste landen zien het als een binnenlandse aangelegenheid.”

Wat niet helpt is dat landen het niet eens zijn over een eenduidige definitie, zegt Sterkenburg. “Op het moment dat we zeggen dat we bepaalde uitlatingen problematisch vinden, is het niet ondenkbaar dat die uitlatingen gewoon bij bepaalde Poolse, Hongaarse of Vlaamse politieke partijen in de verkiezingsprogramma’s staan. Dat maakt het moeilijk om een afbakening te maken van wat wij problematisch vinden en wat we ermee moeten. Iedereen vindt jihadisten slecht, maar met radicaal- en extreemrechts is die lijn veel lastiger te trekken. Ook voor landen onderling.”

Meer weten over online radicalisering en de verspreiding van rechts-extremisme? Na de aanslag in Christchurch maakten we deze video: