Vijf mogelijke spionageschepen in halfjaar tijd gespot voor onze kust

4 mei 2024 VRT

De Kapitan Sokolov heeft veel technologie aan boord. Foto: Russiapost

De voorbije 6 maanden zijn in onze Noordzee minstens 5 niet-militaire schepen voorbijgevaren waarvan onze veiligheidsdiensten vermoeden dat ze betrokken zijn bij spionage. De Cel Maritieme Beveiliging acht het ook niet onmogelijk dat een grote Russische vissersboot betrokken was bij een recente sabotage van een onderzeese leiding voor de kust van Finland. Bewijs daarvoor ontbreekt evenwel en ook de betrokken rederij ontkent. 

Vijf mogelijke spionageschepen in halfjaar tijd gespot voor onze kust

“In het laatste halfjaar passeerden er zeker een 5-tal koopvaardijschepen of vissersvaartuigen waarvan we vermoeden dat er meer aan de hand is”, zegt Thomas De Spiegelaere, woordvoerder van de Cel Maritieme Beveiliging aan VRT NWS.

“Vandaag is spionage moeilijker te detecteren. Waar er vroeger vooral onderzoeksvaartuigen of militaire schepen gebruikt werden, zien we nu vaker niet-militaire schepen.”

“Het gaat bijvoorbeeld om koopvaardijschepen of het lijken op z’n minst koopvaardijschepen. Het kunnen ook vissersvaartuigen zijn. Dat maakt de detectie veel moeilijker. Maar we zien dan dat die plots wat trager beginnen varen.”

Ook het kabinet van minister van Justitie en van Noordzee Paul Van Tigchelt (Open VLD) bevestigt deze trend. “Zo hebben bijvoorbeeld Chinese baggerschepen een dubbelstatuut en kunnen zij naast economisch ook voor militair gebruik ingezet worden. Dit maakt detectie natuurlijk niet makkelijker.”

“Recent nog stelde het Maritiem Informatiekruispunt (MIK) vissersvaartuigen in de Ierse zee vast die over onderzeese kabels aan het varen of vissen waren”, geeft het kabinet nog mee als voorbeeld.

Norebo

De Belgische Noordzee is niet de enige plek waar schepen passeren die verdacht worden van spionage. Zo stelt het Nederlandse onderzoeksprogramma Pointer zich vragen bij de grote aantallen vis die Nederland uit Rusland importeert. Nederland is een belangrijke draaischijf voor de import en de verspreiding van Russische vis over Europa, toont recent onderzoek aan.

Pointer vroeg de cijfers op bij het Nederlandse Centraal Bureau voor Statistiek: in 2022 importeerde het land voor 184 miljoen euro vis uit Rusland. Slechts een klein deel – ter waarde van 24 miljoen euro – is voor eigen consumptie. De rest dient voor doorvoer, naar onder meer Zuid-Europa, Duitsland of China.

Hoewel niet duidelijk is hoe groot hun aandeel is, wordt een deel van die vis gevangen door het Russische vissersbedrijf Norebo. Die vis komt Nederland onder meer binnen via de Eemshaven, op zo’n 600 meter van een militair terrein, of in Velsen.

De schepen van Norebo zijn zeker gekend en worden ook bij ons opgevolgd Thomas De Spiegelaere, woordvoerder Cel Maritieme Beveiliging

Maar Norebo is niet onbesproken. Het is een Russisch visserijbedrijf met meer dan 40 schepen, hoofdzakelijk vissersschepen. Die vissen naar kabeljauw en koolvis in de Noorse Zee, de Barentszee of de Stille Oceaan. Een van de oprichters van het bedrijf is de oligarch Orlov Vitalii Petrovich, in Russische media ook wel ‘de viskoning’ genoemd.

Maar de vissersschepen houden zich mogelijk niet enkel bezig met vissen. Zo werd een vissersschip van Norebo – de Taurus – in het verleden in verband gebracht met spionage. Uit onderzoek bleek immers dat de vissersboot eind 2022 “ongewone” bewegingen maakte, die samenvielen met het opduiken van Amerikaanse onderzeeërs.

De Taurus werd in het verleden in verband gebracht met spionage.

“Norebo is inderdaad een grote Russische rederij”, bevestigt ook de Cel Maritieme Beveiliging. “Ze hebben enkele moderne en hele grote vissersvaartuigen die vooral in het noorden of de Baltische zee vissen. De schepen zijn zeker gekend en worden ook bij ons opgevolgd.”

“Ze hebben grote en moderne schepen die regelmatig genoemd worden bij spionage”, bevestigt ook het kabinet van Van Tigchelt.

Visserij en spionage

Maar waarom een vissersboot verdenken van spionage? Daarvoor moeten we even terug in de tijd. In juli 2022 bracht Rusland zijn nieuwe “maritieme doctrine” uit. Dat is een soort strategisch plan dat een beeld geeft van de ambities van Moskou op zee.  

De documenten benadrukken het belang van visserij en scheepswerven voor de militaire strategie van Rusland. Punten 84 en 85 in deel 7 van de doctrine vatten het goed samen. Civiele schepen en hun bemanning zijn van “strategisch belang voor het vergroten van de maritieme paraatheid”. 

“Civiele schepen worden van tevoren aangepast en de bemanning wordt getraind om in oorlogstijd dienst te doen.” En in vredestijd mogen “alle vissersschepen, transportschepen en gespecialiseerde schepen worden gebruikt door de strijdkrachten van de Russische Federatie.”

Samengevat: ook Russische vissersboten kunnen altijd ter beschikking van het Kremlin staan.

Kapitan Sokolov

Een voorbeeld van een schip dat onder de vlag van Norebo vaart én bovendien al eerder in de Noordzee werd gespot, is de Kapitan Sokolov, aldus de Cel Maritieme Beveiliging.

De Kapitan Sokolov werd al meerdere malen in de Noordzee gespot, volgens de Cel Maritieme Beveiliging

“Dat is een van de grootste schepen van deze rederij”, aldus De Spiegelaere. “Het is een schip met heel veel technologie aan boord, die zowel voor visserij als mogelijk ook voor spionageactiviteiten kan worden gebruikt.” 

Zowel het kabinet-Van Tigchelt als de Cel Maritieme Beveiliging verwijzen naar een recent incident in de Baltische Zee waarbij het Chinese schip Newnew Polar Bear – al dan niet per ongeluk – een gaspijpleiding beschadigde. “Even voordien was er een Russisch schip dat in die buurt verdachte bewegingen maakte. Er is geen hard bewijs van, maar dat zijn aanwijzingen van verdacht gedrag.”

De Cel Maritieme Beveiliging geeft aan dat het mogelijk was dat de Kapitan Sokolov hierbij betrokken was, maar dat er nog geen bewijzen voor zijn. Het blijkt voorlopig ook niet meteen uit een analyse van de AIS-gegevens van het schip. Dat zijn een soort van gps-signalen die elk schip moet uitzenden en die te raadplegen zijn via het internet. 

Het Chinese schip de Newnew Polar Bear.

Optreden tegen spionage buiten territoriale wateren is niet zo eenvoudig omdat er geen internationale regelgeving voor bestaat. Buiten 12 nautische mijl uit de kust geldt immers de vrijheid van scheepvaart.  

“Er zijn wel diverse EU- en nationale regels die maatregelen voorschrijven om infrastructuur te beschermen tegen spionage”, klinkt het bij de veiligheidsdiensten. “We proberen zoveel als mogelijk alle spionageschepen op voorhand te identificeren. Ook onze havens worden beschermd tegen mogelijke spionage.”

Hybride oorlog

Deze week nog drukte de NAVO via een verklaring haar bezorgdheid uit over de toenemende hybride oorlogsvoering komende vanuit Rusland.

Het is overigens niet voor het eerst dat er vermoedens rijzen rond spionage uit Russische hoek. De voorbije tijd waren er meermaals aanwijzingen dat Russische schepen zich stilletjes ophielden in de buurt van die infrastructuur in de Noordzee, mogelijk met het oog op spionage. 

Recent besloten 6 Noordzeelanden, waaronder België, dan ook om nauwer samen te werken om de energie- en telecominfrastructuur in onze wateren beter te beveiligen.

Op dit moment gelden er geen Europese sancties op de invoer van vis uit Rusland, bevestigt de FOD Financiën. “Op de invoer van schaaldieren uit Rusland is er wel een beperking.”

Op de vraag of die er zouden moeten komen om onze veiligheid te beschermen, antwoordt het kabinet Van Tigchelt dat dergelijke beslissing op EU-niveau moet worden bekeken.

“Fantasie en populistische paranoia”

In een reactie aan onze collega’s bij Pointer laat Norebo overigens weten dat het zich helemaal niet bezighoudt met spionageactiviteiten in onze havens. “Norebo, haar groepsmaatschappijen en werknemers waren nooit, zijn niet en zullen niet betrokken zijn bij spionage of dergelijke”, reageert een woordvoerder. 

“Dergelijke beschuldigingen zijn fantasie en grenzen aan populistische paranoia”, klinkt het. “Norebo houdt zich enkel bezig met de productie en levering van zeevruchten voor menselijke consumptie.”

Hard bewijs is er ook niet, al is het wel opvallend dat ze genoemd worden als ‘mogelijk betrokken’ door de Belgische overheid. 

5 mei 2024 In het Nieuws

Pointer heeft de afgelopen maanden samen met Marineschepen.nl en de Deense omroep DR onderzoek gedaan naar de activiteiten van Russische spionageschepen.

Op zaterdag 21 oktober 2023 meldden de Finse autoriteiten dat het Chinese schip Newnew Polar Bear zich op het moment van het incident in het gebied bevond en dat de rol van dit schip wordt onderzocht

Het Chinese schip de Newnew Polar Bear dat onder Hongkongse vlag vaart was in de buurt van de gaspijpleiding Balticconnector tussen Finland en Estland op het moment dat het lek ontstond.

Balticconnector is een bidirectionele aardgaspijpleiding tussen Ingå Finland en Paldiski Estland beheerd door Gasgrid Finland en Elering.

Finse onderzoekers zeggen dat ze hebben vastgesteld dat bij het Chinese schip de Newnew Polar Bear een van de ankers ontbreekt

Spionage met lekkerbekjes: sterke aanwijzingen dat Russische koelschepen worden ingezet voor geheime operaties

4 mei 2024 Pointer KRO-NCRV

Russische koelschepen van visserijbedrijf Norebo brengen ons tweewekelijks tonnen aan bevroren kibbeling en lekkerbekjes. Maar mogelijk tegen een hoge prijs. De Russische visserij wordt ingezet om buitenlandse havens te bespioneren. En er zijn sterke aanwijzingen dat Norebo daarbij betrokken is. Desondanks varen de koelschepen nog steeds ongemoeid de Eemshaven binnen, en leggen ze vlak bij een militair terrein aan.

Spionage met lekkerbekjes: sterke aanwijzingen dat Russische koelschepen worden ingezet voor geheime operaties

Het is een winderige, bewolkte dag als de Arctic Princess langzaam de Eemshaven binnenvaart. Zeven dagen eerder is het koelschip vertrokken uit het ijskoude Moermansk, een Russische stad aan de Barentszzee die bekendstaat om haar visserij en marinebasis, beladen met tonnen bevroren vis in haar ruim.

Rustig kabbelend wordt het door een sleepboot eind maart de haven van Groningen binnengebracht. Het 70 meter lange schip valt daar nauwelijks op. Deels door de zwart geschilderde zijden van het schip, maar ook omdat het wegvalt tussen de kolossale windmolens die over het haventerrein verspreidt staan. De vele Duitse toeristen die aan de kade klaarstaan om de oversteek naar het eiland Borkum te maken, kijken niet op of om. Alleen scheepsspotter Jan valt het op. Hij zit in zijn auto te wachten, fotocamera in de aanslag. “Daar komen de Russen!”, roept hij. Maar niemand lijkt het te horen.

Pointer dook samen met internationale partners in de import van Russische vis. We verzamelden data over de bewegingen van vissersschepen, onderzochten de bedrijven achter de visserij en spraken met inlichtingendiensten en deskundigen. Daaruit blijkt dat we wellicht een hoge prijs betalen voor de bevroren vis die ons land binnenkomt. Met de import van Russische kabeljauw stellen we ons namelijk bloot aan mogelijke spionage en sabotage, en sponsoren we de oorlog in Oekraïne.

De Arctic Princess vaart de Eemshaven binnen.

Russische vis

De Arctic Princess die eind maart in de Eemshaven aanlegt behoort tot de vloot van een van de grootste visserijbedrijven van Rusland: Norebo. Het bedrijf, met meer dan een dozijn kantoren in Rusland, Groot-Brittannië, Duitsland, Nederland en Hongkong, heeft meer dan 40 schepen tot zijn beschikking. Het zijn voornamelijk vissersschepen, die kabeljauw en koolvis uit de Noorse Zee, Barentszzee en Stille Oceaan halen. Met koelschepen wordt de vangst vervolgens tweewekelijks in grote hoeveelheden naar Nederland gebracht. Waar het onder de merknaam Glacialis als bevroren kibbeling en lekkerbekjes wordt verkocht.

De koelschepen zijn de enige Russische schepen die Nederlandse havens nog mogen binnenvaren. Andere schepen mogen onder de Europese sancties, opgelegd vanwege de oorlog die Rusland voert in Oekraïne, ons land niet meer binnenkomen. Maar voedselimport uit Rusland is nog steeds toegestaan.

Grootste importeur

Nederland is hét knooppunt voor Russische vis in Europa. Ons land wordt steevast als een van de grootste importeurs genoemd door het Russische Federale Agentschap voor Visserij, naast China en Zuid-Korea. In 2023 exporteerde Rusland volgens het Agentschap 138.000 ton vis naar Nederland, 4 procent meer dan een jaar eerder. Hoe betrouwbaar die gegevens zijn, is echter niet duidelijk.

Het CBS (Centraal Bureau voor de Statistiek) houdt ook cijfers bij over de invoer van Russische vis. Daaruit blijkt dat Nederland in 2022 in totaal voor 184 miljoen euro aan vis importeerde uit Rusland. Een klein deel, met een waarde van 24 miljoen euro, is voor eigen consumptie. De rest is bestemd voor doorvoer naar onder andere Zuid-Europa, Duitsland en China.

Wat precies het aandeel van Norebo in die handel is, valt niet te achterhalen. De douane houdt het niet bij, laat een woordvoerder weten. In de duizenden AIS-gegevens (locatiegegevens van schepen) die we sinds januari van dit jaar verzamelen, zien we wel dat alleen koelschepen van Norebo bij onze havens aanleggen. Andere Russische visserijbedrijven varen niet naar Nederland of andere Europese havens.

Routes die de reefers (koelschepen) van Norebo sinds 2020 hebben afgelegd. Ze gaan naar visserijgebieden, Russische havens en naar Nederland. globalfishingwatch.org

Kibbeling

De Arctic Princess en vijf andere koelschepen van Norebo brengen hun bevroren kabeljauw al zeker sinds 2014 naar koelhuizen in Velsen en de Eemshaven. Dit blijkt uit een kaart van Global Fishing Watch, een non-profitorganisatie die onderzoek doet naar illegale visserij. Maar waarschijnlijk varen ze de route al veel langer. Zo spreekt een rapport van Greenpeace al over de aanvoer in 2006. En werd een van de koelschepen in 2005 in de Eemshaven gespot.

Economisch gezien levert de Russische vishandel ons dus al decennia veel op. Maar sindsdien is de situatie wel veranderd. Deels door de ontwikkeling van de Eemshaven als militaire haven en knooppunt voor onderzeese datakabels, de oorlog in Oekraïne en dreigingen op zee. Maar ook omdat de Russische vissersvloot een andere rol heeft gekregen.

Andere missie

Het is goed mogelijk dat de Arctic Princess, en ook de andere koelschepen van Norebo, hier niet alleen zijn om vis te brengen. Een vissersboot is namelijk niet gewoon een vissersboot, volgens het Kremlin. Het is ook een middel dat kan worden ingezet om andere landen te bespioneren of aan te vallen.

Ruslands president Vladimir Poetin heeft dat duidelijk omschreven in de maritieme doctrine, een strategisch document waarin de ontwikkelingen en doelstellingen van de Russische marine staan omschreven. Enkele maanden na de invasie van Oekraïne in 2022 past Poetin in een decreet, een presidentiële wet, de doctrine aan en legt veel nadruk op de inzet van civiele schepen, met name de vissersvloot en transportschepen, voor militaire doeleinden.

Civiele schepen en hun bemanning moeten worden getraind om ze ‘voor te bereiden op operaties in oorlogstijd’.

Russische maritieme doctrine

Civiele schepen en hun bemanning zijn van “strategisch belang voor het vergroten van de maritieme paraatheid” staat in het document. Zeelieden worden daarom van tevoren getraind en hun schepen aangepast, zodat ze kunnen worden “opgenomen in de Russische strijdkrachten” en worden “voorbereid op operaties in oorlogstijd”, zo staat in artikelen 84 en 85.

En ook in vredestijd moeten “transport-, visserij- en gespecialiseerde schepen” ingezet kunnen worden voor “speciale operaties uitgevoerd door de strijdkrachten van de Russische Federatie”. Met andere woorden: de Russische vissersvloot en diens bemanning staan altijd tot de beschikking van het Russische leger. In hoeverre dit inmiddels ook in de praktijk geldt voor de hele Russische vissersvloot is onduidelijk.

‘Viskoning’

In elk geval moet Norebo zich wettelijk gezien aan deze doctrine houden. En als er een verzoek komt van het Kremlin kan het bedrijf daar vermoedelijk ook weinig weerstand tegen bieden omdat het in zakelijk opzicht afhankelijk is van president Poetin. De onderneming is in handen van de Russische oligarch Vitaly Orlov, wiens vermogen door het Amerikaanse tijdschrift op bijna twee miljard dollar wordt geschat. En Russische oligarchen leven bij de gratie van Poetin.

Een dochteronderneming van Norebo heeft volgens de Noorse krant DN zelfs financiële steun gegeven aan de partij van de Russische president. De krant zag in donatielijsten dat Orlov’s bedrijf Rybprominvest in 2017 één miljoen roebel (zo’n 15.000 euro) aan Poetins’ partij Verenigd Rusland heeft betaald. Norebo ontkent de donatie desgevraagd.

De Petropavlovsk Kamchatskiy haven wordt flink aangepast in opdracht van de Russische president Vladimir Poetin.

 

De “viskoning”, zoals Orlov ook wel wordt genoemd, is ook in zakelijk opzicht afhankelijk van Ruslands president. In 2021 kocht Norebo de Petropavlovsk Kamchatskiy haven in het Russische Verre Oosten. De haven wordt gebruikt om de enorme Russische vissersvloot te onderhouden. Ook schepen van de kustwacht, onderdeel van de Russische inlichtingendienst FSB, worden er gerepareerd.

In opdracht van Poetin, die inziet dat de visserij een belangrijke inkomstenbron is voor Rusland, wordt de haven sinds 2021 flink uitgebreid. In een promotievideo geeft de president aan dat het project zijn speciale aandacht heeft en de bestuurders in Kamtsjatka vertellen dat het project alleen zo snel van de grond is gekomen, omdat Poetin dat wil. Zonder zijn steun is er geen geld beschikbaar en verliest Norebo de haven.

Oekraïne heeft Orlov inmiddels als “sponsor van de oorlog” op een sanctielijst gezet. Maar waarom daartoe is besloten, wil het Oekraïense Agentschap voor de preventie van corruptie ons desgevraagd niet vertellen.

Drone beelden van de Eemshaven. Links Norebo-koelschip Belomorye, in de cirkel het militaire terrein. Niels Kooistra

 

‘Militaire zeehaven’

De maritieme doctrine en de band tussen Norebo en Poetin werpen dus een heel ander licht op de Arctic Princess, als het eind maart ongemoeid de Eemshaven binnenvaart. Want daar legt het, zoals gebruikelijk voor de schepen van Norebo, aan bij een koelhuis dat op steenworp afstand ligt van een militair terrein van Defensie. Een terrein waar jeeps, vrachtwagens, rupsvoertuigen en ander militair materieel klaarstaat om te worden verscheept.

Defensie maakt al tientallen jaren gebruik van de Eemshaven als ‘militaire zeehaven’. Er staat geregeld materieel dat bedoeld is voor missies en oefeningen waaraan Nederlandse militairen deelnemen. Maar ook NAVO-bondgenoten en partners binnen de EU maken steeds vaker gebruik van de Eemshaven om militair materieel te vervoeren.

De bemanning van de Arctic Princess heeft goed zicht op dat militaire terrein. Het Russische schip ligt er aan dezelfde kade nog geen 600 meter vandaan. Dat klinkt misschien ver, maar het zicht is onbelemmerd. Vanaf het koelschip is alle militaire activiteit goed te zien. En is dat niet het geval, dan kan de Russische bemanning, die 6 tot 8 dagen in de Eemshaven verblijft, er makkelijk naartoe wandelen. Er zijn immers geen hekken die ze tegenhouden.

De Arctic Princess vaart binnen op het moment dat Defensie-schip New Amsterdam militair materieel aflevert dat bij een NAVO-oefening in Noorwegen is ingezet. Beeld: MarineTraffic

 

Spionage

Er zijn genoeg voorbeelden van Russische zeelieden en vissersschepen die hoogstwaarschijnlijk worden ingezet voor spionage. Zo werd de Taurus, een vissersschip van Norebo, meerdere keren gespot in de buurt van Amerikaanse kernonderzeeërs. Op vier verschillende momenten vaart de Taurus plotseling voorbij als de onderzeeërs aan de oppervlakte komen.

En de Belgische omroep VRT meldt vanochtend dat een Russisch vissersschip mogelijk betrokken was bij de sabotage van een gaspijpleiding voor de Finse kust, oktober vorig jaar. Een Chinees schip beschadigde de pijpleiding waarschijnlijk met zijn anker, maar werd daarbij mogelijk geholpen door een Russisch schip. Dat zegt Thomas De Spiegelaere, woordvoerder van de Belgische maritieme beveiliging tegen de VRT: “Even daarvoor was er een Russisch schip dat daar verdachte bewegingen rond maakte.”

In november 2022 ontdekte de Noorse politie bij toeval oude Sovjet-radio’s achter de gesloten deuren van twee Russische vissersschepen. De verstopte radio’s werden mogelijk gebruikt om stiekem berichten over en weer naar Rusland te sturen. De Noorse politie veiligheidsdienst (PST) ziet in de vondst een bevestiging dat er wordt gespioneerd vanaf gewone vissersschepen.

Bron: NRK

In datzelfde jaar valt het Russische vissersschip Melkart-5 op. Uit een data-analyse van publieke omroep NRK blijkt dat het schip 20 keer over dezelfde datakabel is gevaren tussen de eilandengroep Svalbard en Noorwegen. Enkele dagen later blijkt de kabel opzettelijk te zijn doorgeknipt. Bewijs dat de Melkart-5 verantwoordelijk is voor de sabotage is nooit gevonden. Wel kreeg de bemanning van hetzelfde schip enkele maanden later een boete, omdat ze stiekem in een kleine roeiboot naar een Noors militair terrein waren gevaren.

 

De Estlandse buitenlandse inlichtingendienst waarschuwt in 2022 dat de Russische geheime dienst in Kaliningrad en Moermansk agenten rekruteert onder zeelieden. Die zouden onder meer visuele verkenningen uitvoeren in havensteden over de hele wereld.

En eind april waarschuwde de Zweedse marine nog dat Russische civiele schepen, zoals olietankers en vissersschepen, worden ingezet om af te luisteren. “We zien antennes en masten die normaal gesproken niet bij een vissersschip horen”, aldus het hoofd van de Zweedse marine.

‘Nederland belangrijk doelwit’

Russische boten spioneren ook in onze wateren. Medewerkers van verschillende ministeries vertelden eerder aan Pointer en Marineschepen.nl dat de Russische spionageschepen “drie tot vier keer per jaar” voor onze kust liggen. “Dat zijn de schepen waarvan we het weten. Je hebt grote kans dat het er meer zijn.”

In 2023 hielden in ieder geval twee Russische onderzoeksschepen zich stilletjes op in onze wateren. De Admiral Vladimirsky lag eind juni, begin juli meer dan tien dagen lang voor onze kust, ter hoogte van Noord-Holland en Zeeland. Het schip lag in de buurt van datakabels, windmolenparken en gasleidingen. Eind oktober bezocht de Yevgeny Gorigledzhan hetzelfde gebied. Dat schip lag stil in de buurt van een Brits windmolenpark. Het Nederlandse Patrouilleschip Zr.Ms. Holland was toen ter plaatse.

 

De Militaire Inlichtingen en Veiligheidsdienst (MIVD) waarschuwt in haar onlangs verschenen jaarverslag daarom ook expliciet voor spionage op zee. Rusland brengt internetkabels, gasleidingen en windmolenparken in de Noordzee volgens de dienst in kaart “en onderneemt activiteiten die duiden op spionage en voorbereidingshandelingen voor verstoring en sabotage.”

Nederland blijft een belangrijk spionagedoelwit voor Russische inlichtingendiensten, schrijft de MIVD. “Temeer omdat ons land in 2023 wederom veel steun leverde aan Oekraïne, in de vorm van militair materieel en trainingen. Ook is Nederland een belangrijk doorvoerland van militair materieel dat richting Oekraïne en de NAVO-oostflank gaat.”

Kwetsbaar

En dat is precies wat de Eemshaven is. Een militaire zeehaven waar materiaal van NAVO-landen wordt verscheept. Maar ook een plek waar veel kwetsbare infrastructuur ligt.

Denk bijvoorbeeld aan de datacentra van Google, waar elf van de vijftien internetkabels samenkomen die Europa en de Verenigde Staten met elkaar verbinden. Door de Eems lopen ook drie belangrijke gaspijpleidingen naar het Duitse Emden en een krachtstroomlijn naar Noorwegen. En er liggen twee drijvende LNG-terminals voor vloeibaar gas, gebouwd om minder afhankelijk te zijn van de aanvoer van Russisch gas sinds de Oekraïne-oorlog. En als klap op de vuurpijl moet er ook een grootschalige munitieopslag voor de NAVO komen.

Waarom mogen Russische koelschepen, die volgens de Russische maritieme doctrine moeten worden getraind en voorbereid op oorlogsvoering, dan toch rustig de Eemshaven binnenvaren?

Stills uit een video van Defensie van het militaire terrein in de Eemshaven

 

‘Onbegrijpelijk’

“Het is eigenlijk onbegrijpelijk”, reageert Patrick Bolder van de Haagse denktank HCSS (The Hague Centre for Strategic Studies). Hij schreef samen met collega’s in 2021 een rapport over de kwetsbaarheid van onze infrastructuur in de Noordzee. De conclusie: we bouwen steeds meer vitale infrastructuur op zee, maar we verzuimen om na te denken over de veiligheid ervan.

“De veiligheidsaspecten (van de infrastructuur op zee, red.) zijn ondergeschikt gemaakt aan de economische belangen”, zegt hij. “We laten een Russisch schip aan de kade liggen, vlak bij een militaire overslag, terwijl we weten dat de Russen gewoon bezig zijn met hybride oorlogvoering”, reageert hij geschrokken als we hem over de Norebo-schepen vertellen. “Het is heel raar dat we schepen toelaten waarvan we bijna zeker weten dat er bemanning op zit die militaire spionageactiviteiten uitvoert. Verbazingwekkend.”

VVD-Europarlementariër Bart Groothuis voegt hieraan toe: “Zo (met vis, red.) wordt de oorlogsmachine van Poetin bekostigd. Wij sponsoren Poetins oorlog tegen Oekraïne. Russische vis moet meteen op de sanctielijst.”

Geen uitspraken

Inlichtingendienst MIVD wil niet veel over de situatie zeggen, behalve dat de dienst onderzoek doet naar Russische spionage en sabotage op de Noordzee.

Een woordvoerder van het Ministerie van Defensie wijst erop dat de aanvoer van Russische vis buiten het Europese sanctiebeleid valt en de schepen dus in Nederlandse havens mogen aanmeren. Wel geldt er een fotografieverbod in de buurt van defensielocaties, laat hij weten. Maar het is natuurlijk de vraag of eventuele Russische agenten zich daaraan houden.

“Defensiepersoneel is op de hoogte van deze type dreiging en er zijn of worden beveiligingsmaatregelen genomen. We doen echter geen uitspraken over deze maatregelen”, laat de woordvoerder weten. “Als defensiepersoneel een verdachte situatie waarneemt buiten de defensielocatie, wordt er in de regel melding gedaan bij de politie of marechaussee.”

‘Fantasie en paranoia’

Norebo ontkent in elk geval dat het zich bezighoudt met stiekeme praktijken in de Nederlandse havens. “Norebo, haar groepsmaatschappijen en werknemers waren nooit, zijn niet en zullen niet betrokken zijn bij spionage of dergelijke”, reageert een woordvoerder. “Dergelijke beschuldigingen zijn fantasie en grenzen aan populistische paranoia”, schrijft hij in een e-mail. “Norebo houdt zich enkel bezig met de productie en levering van zeevruchten voor menselijke consumptie.”

Visimport steunt bouw Russische 

Naast mogelijke spionage, is er nog een manier waarop de Russische visindustrie nauwe verbonden is aan de Russische oorlogsindustrie.

Follow the Money onderzocht eerder al hoe Nederland de Russische oorlogskas spekt met de doorvoer van vis. De export naar Nederland levert het oorlogvoerende Rusland minstens 100 miljoen euro aan belastinginkomsten op, aldus het journalistieke platform. Maar de Russische kibbeling en lekkerbekjes dragen ook bij aan de bouw van oorlogsschepen.

De bouw en onderhoud van vissersschepen wordt dankzij een investeringsprogramma van Poetin nu alleen nog bij Russische scheepswerven gedaan. Dezelfde scheepswerven waar ook patrouilleschepen, raketschepen en fregatten worden gebouwd. Ook Norebo laat vissersschepen bouwen bij de staatswerf waar deze oorlogsschepen worden gebouwd, bleek eerder uit een onderzoek van WirtschaftsWoche en LiveEO.

Om die reden heeft Amerika de import van Russische vis aan banden gelegd. In Europa is dat nog niet het geval.

“Ja, indirect sponsoren we de oorlog als we deze lekkerbekjes eten”, reageert CDA-Europarlementariër Tom Berendsen. “Sancties op vis en consumentengoederen zijn een duivels dilemma. Je wil geen cent naar Rusland, tegelijkertijd wil je ook niet dat Poetin de ‘Europa laat Afrika in de steek’ kaart speelt”, zegt hij. Als Nederland geen doorvoerhaven meer is voor Russisch vis, zijn andere landen daar de dupe van, is het Russische verweer. Poetins argument vervalt echter als de vis bestemd is voor de Europese en Nederlandse markt, denkt Berendsen. Hij wil daarom eventuele sancties opnieuw op de agenda zetten in Brussel.

Russische spionageschepen: Hoe kwetsbaar zijn onze datakabels en gasleidingen in de Noordzee?

15 december 2023 Pointer

Zo’n vier keer per jaar liggen Russische spionageschepen stilletjes in onze wateren. Ze brengen datakabels en gasleidingen op de zeebodem in kaart. Volgens de inlichtingendiensten als voorbereiding op sabotage. We weten er al jaren van, maar de kabels en leidingen liggen vrijwel onbeschermd op de bodem. “In het ergste geval heeft het veel gevolgen. Een black-out kan dagen of misschien een week duren”, zeggen onderzoekers van TU-Delft.

Russische spionageschepen: Hoe kwetsbaar zijn onze datakabels en gasleidingen in de Noordzee?

Dicht bij de Groningse kust ligt een gigantisch datacentrum van Google. Blokkendozen gevuld met servers zorgen ervoor dat een deel van het internet dag en nacht blijft draaien. Het terrein is zwaar beveiligd, met hoge hekken, camera’s, een controlekamer en permanente beveiliging. Allemaal bedoeld om de gegevens die we delen via GMail, Google Docs en YouTube veilig te houden. Maar wie de datastroom volgt, valt iets op. Buiten de poorten van het datacentrum stopt opeens de fysieke beveiliging.

Vrijwel al het internetverkeer, ook dat van Google, wordt verstuurd via datakabels over de zeebodem. Een netwerk van ongeveer 1,2 miljoen kilometer lengte. Maar die kabels worden op geen enkele manier fysiek beveiligd. Op de zeebodem staan geen hekken en is er geen permanente beveiliging aanwezig. “Nee, ze worden niet beveiligd”, bevestigt Patrick Bolder van de Haagse denktank HCSS. “De kabels liggen een stukje onder de zeebodem. Maar niet echt heel diep”, vertelt hij.

 

Bedreigingen

Bolder schreef samen met collega’s in 2021 een rapport over de kwetsbaarheid van onze infrastructuur in de Noordzee. De conclusie: we bouwen steeds meer vitale infrastructuur op zee, maar we verzuimen om na te denken over de veiligheid ervan. “Er zijn een heleboel bedreigingen op de Noordzee, die ook ons eigen land kunnen raken. En dat hebben we nauwelijks in kaart gebracht. Eigenlijk mist er ook iemand die verantwoordelijkheid heeft over de veiligheid op de Noordzee”, zegt hij.

Onze onderzeese infrastructuur wordt sinds de Koude Oorlog door een Russisch geheim ‘leger’ van onderzoeksschepen en onderzeeërs in kaart gebracht, ter voorbereiding op een mogelijke oorlog. Dergelijke onderwater oorlogsvoering, seabed warfare genoemd, is een duidelijk aandachtspunt in de Russische militaire marinestrategie, waarschuwt het HCSS. “Hoe zou een oorlog met Rusland de Noordzee beïnvloeden? Hoewel de krachtsverhoudingen tussen de NAVO en Rusland het voor Rusland onmogelijk maakt om controle over de Noordzee te krijgen, kan het wel het gebruik van de Noordzee door anderen belemmeren”, aldus de auteurs van het rapport. “Zeemijnen of het tot zinken brengen van een paar schepen, of het dreigen ermee, zou de handel over zee tot stilstand kunnen brengen. Het doorsnijden van een paar zeebodemkabels kan het overzeese internetverkeer ernstig belemmeren.”

Ondanks die dreiging verdween het rapport van het HCSS toch in een la. “Er was weinig opvolging”, bevestigt Bolder.

Urgentie

De Noordzee leek geen prioriteit te hebben voor politiek en overheid. Dat veranderde toen op 26 september 2022 de gaspijpleidingen Nord Stream 1 en 2 ontploften. De theoretische mogelijkheid van een aanslag, leek in één klap werkelijkheid te worden. “Nord Stream heeft een extra boost gegeven aan de bewustwording”, bevestigt Rob Kramer, voormalig commandant van de marine. De marine was zich wel bewust van de gevaren op de Noordzee, vertelt hij. Maar tot nu toe werd er naïef op gereageerd, meent hij. “Op het moment dat ik probeerde duidelijk te maken wat er aan het gebeuren was, dan kreeg ik daar niet altijd voldoende het gevoel bij dat de urgentie duidelijk werd.”

Die urgentie wordt sinds Nord Stream dus wel gevoeld. In februari gaf militaire inlichtingendienst MIVD een persconferentie, waarin de dienst vertelde dat een Russisch onderzoeksschip (dat bleek later de Admiral Vladimirsky te zijn) in november 2022 probeerde de Nederlandse energievoorziening in kaart te brengen. “Het is hierdoor wel weer duidelijk dat de dreiging naar Nederland veel minder ver is dan het in eerste instantie lijkt”, aldus MIVD-directeur Jan Swillens.

Onze onderzeese kabels kregen vervolgens van het ministerie van Economische Zaken de stempel “vitaal”, zodat er geld kon worden gereserveerd om ze te beschermen. Op hetzelfde moment kreeg de marine de taak om “potentiële dreigingen” in de Noordzee in beeld te brengen. En er werd een actieprogramma Bescherming Noordzee Infrastructuur in het leven geroepen, met aan het roer brigadegeneraal Kees Schellens. Dat programma moet vooral de samenwerking bevorderen tussen de zes ministeries die over de Noordzee gaan, en andere internationale partijen en commerciële beheerders van de datakabels en leidingen.

De Admiral Vladimirsky passeerde eind juni, begin juli belangrijke datakabels, gasleidingen en windparken.

 

Spionageschepen

Maar ondanks alle goede intenties, kan Nederland in de praktijk nog weinig doen om de Russen tegen te houden. Volgens het VN-zeerechtverdrag mogen schepen namelijk vrij door de Nederlandse Exclusieve Economische Zone (EEZ) varen. Het enige dat de marine kan doen is fregatten op de Russen afsturen om ze af te schrikken. Maar daar lijken de Russen zich weinig van aan te trekken.

Eind juni, begin juli keerde de Admiral Vladimirsky, na een half jaar, namelijk weer terug in onze wateren. Dit keer voer het schip meer dan tien dagen lang voor onze kust, ter hoogte van Noord-Holland en Zeeland. Het schip lag op 29 juni boven aardgasleiding Zeepipe. Die pijp loopt van Noorwegen naar België. Het vervoert gas van de Kollsnes aardgasverwerkingsfabriek naar een terminal in Zeebrugge. Op 1 juli dobberde de Vladimirsky bij het in aanbouw zijnde windpark Kavel VII en boven een gasleiding van Wintershall. Op 2 juli voer het langzaam boven datakabel Atlantic Crossing-1, een 14.000 kilometer lange kabel die Amerika met Europa verbindt.

Eind oktober bezocht het Russische spionageschip Yevgeny Gorigledzhan hetzelfde gebied. Dat schip lag stil in de buurt van een Brits windmolenpark. Patrouilleschip Zr.Ms. Holland was toen ter plaatse.

Energie

“Er ligt daar echt duizenden kilometers aan infrastructuur. Dan heb je het over kabels voor datatransport, voor telefonie en internet. Maar ook veel infrastructuur die te maken heeft met energievoorziening”, zegt René Peters, energiedeskundige van kennisinstituut TNO. “Een deel van die infrastructuur is kritiek en zorgt ervoor dat wij leveringszekerheid kunnen krijgen voor energie in Nederland. Dus dat er altijd stroom is als we het nodig hebben en met de juiste hoeveelheid die we nodig hebben. We zijn daarbij erg afhankelijk van import van energie, dat komt voor een steeds groter deel via de Noordzee of andere landen binnen.”

Europa is op dit moment erg afhankelijk van de import van gas uit Noorwegen, vertelt Peters. “Als die verbindingen weg zouden vallen, zou Europa echt zijn eigen gasvoorziening niet volledig kunnen afdekken.”

Als die verbindingen weg zouden vallen, zou Europa echt zijn eigen gasvoorziening niet volledig kunnen afdekken

René Peters, energiedeskundige TNO

Domino-effect

De TU Delft simuleert wat er gebeurt als het Nederlandse energienetwerk te maken zou krijgen met uitval. Bijvoorbeeld door sabotage of een cyberaanval. “We testen vandaag een cyberaanval op meerdere locaties”, vertelt wetenschapper en technisch directeur Alex Stefanov aan Pointer. “Hierdoor zullen verschillende hoogspanningsleidingen worden uitgeschakeld van het elektriciteitsnet. Dat effect is veel groter dan bij een storm bijvoorbeeld. Er ontstaat vervolgens een domino-effect van meerdere leidingen en generatoren die worden losgekoppeld.”

Stefanov staat in een controlekamer vol met monitoren die direct roodkleuren als de simulatie wordt gedraaid. “Het alarm gaat af, en je ziet één voor één hoogspanningsleidingen uitgaan. En binnen een paar seconden ligt het elektriciteitsnet eruit. Het laat de impact op onze gemeenschap zien”, vertelt Stefanov. “In het ergste geval heeft het veel gevolgen. Een black-out kan dagen of misschien een week duren. En het feit dat we alle aspecten van ons leven elektrificeren, zoals transport en alle apparaten die werken op elektriciteit, laat wel zien dat het een enorme impact heeft.”

In het geval van sabotage is een onderzeese elektriciteitskabel wel gemakkelijker te repareren dan bijvoorbeeld een gasleiding, geeft Stefanov aan. En als de elektriciteit wegvalt binnen Nederland, zijn er nog andere bronnen. “In dit scenario zouden we direct stroom van onze buren België en Duitsland binnenhalen. Dus als we op zee twee windparken verliezen, zal dat niet direct grote gevolgen geven”, vertelt hij.

Datakabels

Een aanval op een elektriciteitsnetwerk of op het netwerk van gasleidingen heeft dus wel impact. Voor datakabels is dat minder het geval, zegt Ryan Wopschall, algemeen directeur van de International Cable Protection Committee, een samenwerkingsplatform van kabeleigenaren en overheden.

“De sleutel tot een veerkrachtig netwerk is redundante verbindingen. Als één kabel uitvalt, kan het verkeer via andere kabels worden geleid. Een land met goede verbindingen heeft meerdere kabels. Dus als er eentje uitvalt, heeft dit niet of nauwelijks invloed”, vertelt hij.

De kabelaars hebben sinds de 19e eeuw “af en toe” te maken met spionage en sabotage, vertelt Wopschall. “Een onderzeese kabel heeft de diameter van een tuinslang en kan niet voldoende gepantserd of begraven worden om schade te voorkomen.” Daarom zijn er gedetailleerde kaarten voor de scheepvaart, om te voorkomen dat schepen hun ankers per ongeluk op een kabel gooien. Maar ook baggerwerkzaamheden, mijnbouw, aardbevingen, tsunami’s en diefstal kunnen voor schade zorgen. De kabelexploitanten zijn het dus gewend dat een kabel soms kapotgaat. Er wordt dan snel een schip de zee opgestuurd om de breuk te repareren.

De groene lijnen zijn datakabels, de rode lijnen gasleidingen. De gekleurde vlakken laten de locaties van windmolenparken zien.

 

Fysieke inspectie van een kabel om een breuk te vinden, is niet nodig. “Glasvezelkabels zijn zeer gevoelig. Zelfs de kleinste verstoring van een onderzeese kabel wordt gedetecteerd door bewakingsapparatuur aan wal”, vertelt Wopschall. “De exploitanten gebruiken verschillende technieken om de kabels te bewaken. Waaronder encryptie om ongeoorloofde toegang te voorkomen. Ook wordt scheepsbewaking ingezet en werken de exploitanten nauw samen met overheden om informatie over mogelijke bedreigingen te delen.”

Langzaam

En dat is waar ook de Nederlandse ministeries op willen inzetten, laten verschillende medewerkers aan Pointer en Marineschepen.nl weten. Weerbaarheid. Oftewel exploitanten erop wijzen dat ze bij de aanleg van windparken, kabels en leidingen rekening moeten houden met sabotage of spionage. En alvast maatregelen treffen om het netwerk minder kwetsbaar te maken.

Veel van die kabels en leidingen liggen er echter al jaren. De aardgasleiding Zeepipe ligt er al sinds 1993. Datakabel Atlantic Crossing-1 sinds 1998. Het weerbaarder maken van ruim 14.000 kilometer aan kabel, de totale lengte van de Atlantic Crossing-1 die van de Verenigde Staten tot aan Nederland strekt, zal enige tijd in beslag nemen. Zijn we dan wel op tijd om nog een antwoord te bieden op de Russische spionageschepen? Gaat het snel genoeg?

“Nou ja. Op het moment staat de politiek in Nederland een beetje stil. Dus het gaat helemaal niet snel op het moment.”, zucht oud-militair Bolder. “Nee. Het gaat eigenlijk te langzaam.” Het wordt tijd dat we in actie komen, zegt ook Rob Kramer. “We moeten de naïviteit afschudden en aan het werk gaan. Niet langer lullen, maar poetsen.”

Russische schepen bespioneren ongemoeid onze wateren

3 december 2023 Pointer

Misinformatie en privacy

Russische spionageschepen hielden zich de afgelopen maanden stilletjes op voor onze kust, in de buurt van datakabels, windmolenparken en gasleidingen. Dat blijkt uit onderzoek van Pointer, Marineschepen.nl en de Deense publieke omroep DR. 

Twee Russische onderzoeksschepen bezochten onlangs onze wateren. De Admiral Vladimirsky lag eind juni, begin juli voor onze kust. De Yevgeny Gorigledzhan, waarover Pointer eerder schreef, verscheen eind oktober in de Noordzee. Er zijn aanwijzingen dat de Russen onderwaterdrones inzetten voor spionage en sabotage. Maar wat ze er precies uitvoeren blijft een raadsel. Marine en kustwacht missen de mogelijkheden om dat te onderzoeken, of om er iets tegen te doen.

Russische schepen bespioneren ongemoeid onze wateren

Vladimirsky

Het is net zomer als de Admiral Vladimirsky ter hoogte van Haarlem onze wateren binnenvaart. Op 29 juni rond acht uur ’s avonds ligt het Russische onderzoeksschip, dat gewoonlijk wordt ingezet om de bodem bij Antarctica te bestuderen, stil in de Noordzee. Vlak bij windenergiegebied Hollandse Kust West Kavel VII, waarvan de bouw dit jaar is begonnen. Wat de Vladimirsky er precies doet weet niemand. Het schip wordt weliswaar tien dagen lang geschaduwd door twee oorlogsschepen van de Nederlandse marine als het voor onze kust dobbert, maar kan toch ongemoeid over datakabels, belangrijke gasleidingen en langs windparken varen. De marineschepen mogen de Vladimirsky namelijk niet tegenhouden en ze hebben ook niet de mogelijkheid om te controleren wat het doet. Het Russische schip is namelijk gebouwd voor onderwateronderzoek, en de oorlogsschepen kunnen niet onder water kijken.

“Ik vind het heel ernstig”, reageert VVD-Europarlementariër Bart Groothuis. Hij maakt zich grote zorgen over de Russische aanwezigheid in de Noordzee. “Ze liggen er niet om een Nobelprijs in wetenschappelijke zin te winnen, maar meer om te kijken hoe ze het mogelijk kunnen saboteren. Of zich anderszins op termijn kunnen prepositioneren om op hun moment van keuze de boel te saboteren.”

Pointer heeft de afgelopen maanden samen met Marineschepen.nl en de Deense omroep DR onderzoek gedaan naar de activiteiten van Russische spionageschepen. We analyseerden scheepsdata en satellietbeelden, spraken met bronnen binnen de inlichtingendiensten en marine, en interviewden deskundigen over het onderwerp. Daaruit wordt één beeld duidelijk: Nederland heeft geen goed antwoord op de dreiging van spionage en sabotage op de Noordzee.

De Vladimirksy in 2020. Foto: Wikipedia

Patrouilleren

Halverwege december gaat de mijnenjager Zr.Ms. Zierikzee de Noordzee op om te patrouilleren. Samen met oorlogsschepen van de tien andere landen die zich hebben verenigd in de Joint Expeditionary Force (JEF) gaat de marine onze wateren in de gaten houden. De landen, waaronder Denemarken, Estland, Finland, het Verenigd Koninkrijk, Noorwegen, Zweden en Nederland, willen Rusland laten weten dat het ze menens is.

“Onze vitale onderzeese infrastructuur wordt steeds meer een doelwit”, zei demissionair minister Kajsa Ollongren deze zomer nog, een paar dagen voor de Vladimirsky voor onze kust kwam te liggen. “We hebben er de afgelopen maanden veel voorbeelden van gezien. Denk aan de Nord Stream-sabotage. In nationaal en internationaal verband moeten we samen met de industrie en andere krijgsmachten onze inspanningen opvoeren. Om zo onze kabels, pijpleidingen en windmolenparken beter te beschermen.”

Route

Maar wat doen de Russen precies? Om daar een beeld van te krijgen volgden we deze zomer de route van de Vladimirsky. Het schip met een lengte van bijna 148 meter werd in 1975 gebouwd en is vooral bedoeld voor wetenschappelijke expedities.

Meerdere keren voer het naar Antarctica om daar voor de Russische marine onder meer de zeebodem, stromingen en het leven onder water te onderzoeken. De laatste keer dat het zo’n tocht maakte was in 2020, toen de reis groots werd uitgemeten in Russische media. De bemanning, zo zien we op video’s en foto’s van die periode, bestaat grotendeels uit wetenschappers. In totaal kunnen 170 man aan boord en kan gebruik worden gemaakt van negentien laboratoria. Verder kan een helikopter op het schip landen en zijn er twee grote kranen die twee hydrografische meetboten, bedoeld om onderzoek te doen naar de zeebodem,het water in kunnen tillen.

Satellietbeelden van Planet laten zien wanneer de Vladimirsky vertrekt uit Kronstadt.

Maar na die laatste reis in 2020 wordt het stil. In Russische media en ook op de websites van de Russische marine zijn geen berichten meer te vinden over de Vladimirsky. Ook niet als het schip in november 2022 in de Noordzee opduikt en het Deens DR een documentaire maakt over hoe het schip langs windmolenparken in de buurt van Denemarken, Nederland, Engeland en Schotland vaart. Het schip lijkt voor een ander doel te worden ingezet.

Weerberichten

Normaal gesproken sturen schepen met een transponder een AIS-signaal uit, waarmee ze ander verkeer in de buurt laten weten waar het schip zich bevindt. De Vladimirsky doet dat niet. Hoewel een AIS-signaal verplicht is, geldt er een uitzondering voor marineschepen. Ook wordt een AIS-signaal soms uitgeschakeld als een schip iets van plan is dat niet mag. Dat gebeurt bijvoorbeeld bij illegale visserij, of als Rusland met vrachtschepen graan steelt uit Oekraïne.

Wat de Vladimirsky wél doet is het verzenden van weerberichten. Via morsecode stuurt het schip gecodeerde weerberichten naar de thuishaven in Kaliningrad. In die berichten staat om welk schip het gaat, waar het zich bevindt en hoe de weersomstandigheden zijn. De Russische marine gebruikt die berichten om in te schatten of haar schepen veilig uit kunnen varen. Maar ze worden door enkele radioamateurs ook gebruikt om de Russen te volgen.

Morsebericht van de Vladimirsky op 28 juni 2023

De radioamateurs delen deze berichten vaak op sociale media. Zo konden ook wij deze zomer de route van de Vladimirsky in kaart brengen. Vervolgens hebben we de datapunten van de radioamateurs geverifieerd aan de hand van foto’s van scheepspotters en satellietbeelden.

Satellietbeelden

Een satellietfoto van de zee laat vooral een verzameling stipjes zien. De foto’s zijn van grote hoogte genomen, waardoor het lastig is om een specifiek schip terug te vinden. Maar door de AIS-signalen van alle schepen in dat gebied en op dat moment naast de satellietbeelden te leggen, kunnen we alle schepen wegstrepen die wel een signaal uitzenden. En zo houden we slechts een paar stipjes op de foto over die de Vladimirsky kunnen zijn. Door de overgebleven stipjes vervolgens te meten en te vergelijken met de karakteristieken van het Russische onderzoeksschip, konden we de Vladimirsky toch traceren.

Zo zien we op satellietbeelden van 2 en 7 juli duidelijk de Vladimirsky voor onze kust varen. Met in haar kielzog de oorlogsschepen van de Nederlandse marine. Daarnaast kunnen we dankzij beelden van satellietbedrijf Planet vaststellen dat het onderzoeksschip op 25 of 26 mei is vertrokken uit de haven van Kronstadt, nabij Sint-Petersburg.

De foto’s en satellietbeelden bevestigen de datapunten van de radioamateurs. Door de verzamelde gegevens in te voeren in Google Earth, kunnen we de route van de Vladimirsky uittekenen. Als we vervolgens de positie van datakabels, gasleidingen en windmolenparken aan de kaart toevoegen, zien we dat de Vladimirsky tien dagen lang in de Nederlandse Exclusieve Economische Zone (EEZ) heeft rondgevaren, in de buurt van onze onderzeese infrastructuur.

Route van de Admiral Vladirmisky deze zomer

Veiligheid

Maar wat doen de Russen daar? “Dat weten we niet”, reageert Patrick Bolder van de Haagse denktank HCSS. Hij schreef samen met collega’s in 2021 een rapport over de kwetsbaarheid van onze infrastructuur in de Noordzee. De conclusie: we bouwen steeds meer vitale infrastructuur op zee, maar we verzuimen om na te denken over de veiligheid ervan. “En dat is gewoon een risico dat we lopen”, zegt Bolder. Wat de Russen er uitspoken? “We weten het gewoon niet omdat we er nooit aandacht voor hebben gehad.”

De eerste berichten over Russische spionageschepen op zee stammen al uit 2015, toen Amerika waarschuwde voor Russische onderzeeërs in de buurt van datakabels. De Nederlandse Defensie gaf toen al aan dat beeld te herkennen. “We weten van de toenemende assertiviteit en agressie van de Russen”, zei minister Hennis destijds in De Telegraaf. Maar sindsdien is er weinig gebeurd.

“We weten niet wat de Russen er doen omdat het zich onder water afspeelt en we geen sensoren hebben”, zegt Bolder nu. “En zo’n onderzoeksschip, wat die allemaal bij zich heeft weet ik niet zeker, maar ik ga er wel vanuit dat ze onbemande onderwaterdrones hebben met filmapparatuur. Misschien ook wel onbemande duikboten die ze daar gewoon kunnen laten afdalen, zodat ze kabels kunnen aftappen.”

Onderwaterdrones

Volgens voormalig commandant van de marine Rob Kramer zijn er inderdaad indicaties dat de Russen kleine onderzeeërs of onderwaterdrones inzetten. “Ja die aanwijzingen zijn er.” Kramer was tot twee jaar geleden opperbevelhebber bij de marine. “De laatste jaren zien we wel meer eenheden (Russische schepen, red.) die bewust blijven hangen in de Noordzee met waarschijnlijk een specifieke taak om informatie te verzamelen over onze kritische infrastructuur. En dat betekent ook dat je vervolgens begint met nadrukkelijker deze eenheden te schaduwen, te begeleiden en te kijken wat voor activiteiten ze ontplooien.”

Daarom is het belangrijk dat we weten wat er gebeurt onder water, meent Kramer. “Niet alleen weten wat er gebeurt, maar ook echt begrijpen wat er gebeurt. Analyseren.” Tot nu toe zijn we naïef geweest over de beveiliging van infrastructuur op zee, zegt de voormalig commandant. “Daar moet je eerlijk in zijn. Ik vond dat toch wel naïef. Op het moment dat ik probeerde duidelijk te maken wat er aan het gebeuren was, dan kreeg ik daar niet altijd voldoende het gevoel bij dat de urgentie duidelijk werd.”

Zeerecht

Het is ook geen eenvoudige kwestie. Volgens het geldende zeerecht mogen de Russen namelijk vrij door onze exclusieve economische zone (EEZ, een gebied tot 370,4 km uit de kust) varen en er de bodem onderzoeken. Daarnaast zijn heel veel partijen samen verantwoordelijk voor de infrastructuur op zee. Naast Defensie zijn dat bijvoorbeeld de ministeries van Economie en Infrastructuur en Waterstaat. Maar ook de commerciële partijen, die de vele datakabels, gasleidingen en windparken beheren, spelen een rol.

En zelfs als de marine met oorlogsschepen achter de Russen aangaat, is wat ze mogen doen beperkt. “Je zou zeggen dat de marine mag optreden, maar de marine is eigenlijk alleen maar bedoeld om militair op te treden. Maar misschien is er geen militair antwoord nodig. Je gaat niet zomaar op een Russisch onderzoeksschip vuren. Mogelijk kan de kustwacht iets doen, maar die heeft geen gewapende arm”, zegt Bolder.

 

Posities van de Vladimirsky voor de Nederlandse kust.

Bezuinigd

Daarnaast heeft de marine er de middelen ook niet voor. “Onze marine is natuurlijk de afgelopen jaren, net als de rest van de krijgsmacht, heel erg klein geworden. Dat is een van de problemen. Er is flink bezuinigd. We hebben weinig schepen meer over. We hebben een aantal schepen in groot onderhoud. Ja, dan heb je nog maar heel weinig middelen meer over”, aldus Bolder.

Patrouillevliegtuigen heeft Nederland ook niet meer. Wat dus over blijft is “beeldopbouw en afschrikking”, zoals de marine het omschrijft. Oftewel met oorlogsschepen in de buurt van de Russen gaan liggen en je spierballen laten zien. En dat is niet onbelangrijk, benadrukt Kramer. “Het feit dat je er bent en dat zij weten dat je er bent en dat je ze observeert, betekent sowieso dat je ze ook belemmert in hun vrijheid om zomaar dingen te doen”, zegt hij. Kramer bevestigt dat we lang niet alles kunnen zien wat de Russen onder water doen, maar dat betekent niet dat we volledig blind zijn: “Het onderwaterdomein is ingewikkeld. Maar we kunnen vrij veel. Je kunt visueel zien wat ze doen, je kan met radarsystemen zien wat ze doen. In het elektromagnetische spectrum kan je kijken en ontvangen wat zij doen. En uiteindelijk kan je ook onder water met passieve sonar wel degelijk die dingen ook observeren. Kortom, er zijn echt wel wat mogelijkheden om in de gaten te houden wat ze doen. En zeker op een gegeven moment als ze ergens geweest zijn, kun je natuurlijk nog eens teruggaan om te kijken of ze mogelijk toch op een gegeven moment iets hebben achtergelaten.”

Verstoren

Maar het inspecteren van duizenden kilometers kabels en leidingen is tijdrovend. Commerciële partijen werken daarom nu hard aan manieren om eenvoudiger onder water te kijken of de Russen iets hebben uitgevoerd. Zoals TNO bijvoorbeeld, dat een robot ontwikkelt die met geluid de bodem scant en communicatie kan verstoren.

”Stel dat de marine straks een belletje krijgt over dat er iets verdachts gaande is op de Noordzee. Er is bijvoorbeeld een schip gezien dat zich ophoudt in de buurt van onze infrastructuur en we hebben het idee dat er onder water iets speelt. Dan willen we daar naartoe kunnen. En we willen dan gaan zien wat er gebeurt, en met name ook wat er gebeurt onder water”, vertelt Casper Bosschaart van TNO. “Als de Russen met een drone een pakketje achterlaten bij een kabel, of een kabel doorknippen, dan willen we die operatie verstoren.”

Door de communicatie van de vijandelijke drone met geluid te verstoren, kan een dreiging worden uitgeschakeld, is de theorie. Maar die techniek is nog in de testfase en dus nog niet klaar voor gebruik. “En het is heel reactief”, geeft Bosschaart toe. “Het begint natuurlijk al veel eerder. Het begint eigenlijk al bij het nadenken over: waar moet ik die infrastructuur ontwikkelen? Waar komt het volgende windmolenpark? Hoe moet de route van de kabel lopen als ik het park op het land ga aansluiten? En hoe moet ik het eventueel gaan verdedigen?”

Oorlogsvoering

Ondertussen hebben we te maken met een ander soort oorlogsvoering, denkt Bolder. “We zijn afhankelijk van de Noordzee. Economisch natuurlijk, maar ook op het gebied van energie en informatie. Daarom is het voor de Russen heel interessant om juist daar te kijken. Waar liggen die gevoeligheden?”

Hybride oorlogsvoering bedoelt Bolder, zonder tanks en kogels. “Maar wel op een heel ander gebied, waar heel moeilijk een antwoord op is te vinden en wat ook niet meteen uitnodigt tot een militair antwoord. Hybride oorlogsvoering richt zich met name op: kan ik het normale leven verstoren? Ja, en een van die dingen is bijvoorbeeld de toegang tot energie afknijpen, de toegang tot het internet afknijpen. De havens blokkeren. Daar hebben wij direct last van. Als je dat kunt verstoren, dan hebben wij een groot probleem, maar ook de landen om ons heen. Er kan dan frictie ontstaan tussen Europese landen. En een zwak Europa is natuurlijk heel gunstig voor Rusland.”

De marine gaat vooralsnog niet in op vragen van Pointer over de recente bewegingen van de Vladimirsky of Yevgeny Gorigledzhan.

Pointer duikt de komende maanden verder in dit dossier. Samen met BBC, VRT, Knack, DR, Süddeutsche Zeitung, WDR en NDR vervolgen we ons onderzoek naar Russische spionageschepen.