Russische zeelieden meren ondanks ‘spionage-verbod’ aan in Nederlandse havens

21 juni 2024 Pointer

Russische zeelieden weten ondanks een toegangsverbod voor Russische schepen nog steeds Nederlandse havens binnen te komen. Sinds begin mei zijn de schepen niet meer welkom in Nederland, omdat ze mogelijk betrokken zijn bij spionageactiviteiten. Russische zeelieden varen echter met Noorse boten mee en weten zo alsnog Nederlandse havens binnen te varen.

Russische zeelieden meren ondanks ‘spionage-verbod’ aan in Nederlandse havens

Minister Mark Harbers van Infrastructuur en Waterstaat stelde begin mei een verbod in voor Russische schepen in Nederlandse havens, na onderzoek van Pointer (KRO-NCRV). Daaruit bleek dat koelschepen van het Russische visserijbedrijf Norebo geregeld aanlegden in de Eemshaven, vlak bij een militair terrein. De Russische zeelieden hadden zo vrij zicht op jeeps, vrachtwagens, rupsvoertuigen en ander militair materieel dat klaarstaat om te worden verscheept.

Sinds het verbod zijn Russische schepen niet meer welkom in Nederlandse havens. Maar Russische visserijbedrijven hebben een manier gevonden om hun vis alsnog naar Nederland te verschepen. Ze huren het Noorse bedrijf Silversea in om de route van Moermansk naar Nederland te varen. Dat is niet verboden: Russische vis mag gewoon worden verkocht op de Nederlandse markt. De Noorse schepen blijken echter deels bediend door Russische bemanningsleden.

“We werken al meer dan twintig jaar met deels Russische bemanning aan boord van onze schepen”, zegt Silversea-eigenaar Tormod Fossmark. “Wij hebben geen kennis of reden om te geloven dat er enige spionage aan boord van onze schepen plaatsvindt. Deze bemanningsleden zijn loyaal en goed voor ons bedrijf.”

Bevroren vis

Op het moment dat minister Harbers het verbod op 17 mei afkondigde, lag net het Russische koelschip Belomorye van rederij Norebo voor onze kust om bevroren vis af te leveren in Velsen. Het schip werd vanwege het verbod geweigerd en maakte rechtsomkeert. Daarna voer het rechtsreeks naar de baai van Bellsund in Spitsbergen om daar op zee zijn vracht over te hevelen op de Noorse Silver Copenhagen van rederij Silversea.

De Silver Copenhagen voer vervolgens naar de Eemshaven. Daar lag het schip vorige week op exact dezelfde locatie waar eerder de Russische schepen afgemeerd lagen, met vrij zicht op het militaire terrein en in de buurt van onderzeese infrastructuur, zoals gasleidingen en internetkabels.

Spionage

Volgens de Russische maritieme doctrine uit 2022, een strategisch document waarin de ontwikkelingen en doelstellingen van de Russische marine staan omschreven, moeten civiele schepen, zoals vissersschepen en transportschepen, altijd tot de beschikking staan van het Russische leger. Volgens de doctrine wordt de bemanning van tevoren getraind en de schepen aangepast voor inzet bij “speciale operaties”.

Russische zeelieden en vissersschepen zijn eerder in verband gebracht met mogelijke spionage. Zo werd bijvoorbeeld de Taurus, een vissersschip van Norebo, meerdere keren gespot in de buurt van Amerikaanse kernonderzeeërs. De Kapitan Sokolov, eveneens een vissersschip van Norebo, zou volgens de Belgische veiligheidsdiensten mogelijk een rol spelen bij de sabotage van een gaspijpleiding voor de Finse kust, in oktober vorig jaar. In november 2022 ontdekte de Noorse politie bij toeval oude Sovjet-radio’s achter de gesloten deuren van twee Russische vissersschepen. De radio’s zouden vermoedelijk zijn gebruikt om stiekem berichten over en weer naar Rusland te sturen.

De Estlandse buitenlandse inlichtingendienst waarschuwde in datzelfde jaar dat de Russische geheime dienst in Kaliningrad en Moermansk agenten rekruteert onder zeelieden. Die zouden onder meer visuele verkenningen uitvoeren in havensteden over de hele wereld.

De Silver Copenhagen (rechts) lag vorige week naast defensieschip New Amsterdam dat militair materieel vervoert.

‘Het gaat om de vlag’

Toch ziet minister Harbers geen reden om het verbod uit te breiden en Russische zeelieden compleet te weigeren. “De nationaliteit van de bemanningsleden op schepen valt niet onder het sanctiebeleid. Het gaat om de vlag waaronder een schip vaart”, reageert de minister via zijn woordvoerder. “Noorwegen stelt regels aan de bemanning. Als Nederland gaan we ervan uit dat de Noren dit op een zorgvuldige manier doen door kwalitatieve eisen te stellen aan de bemanning en om die reden zien we geen risico.”

De Noorse onderzoeker Åse Gilje Østensen van de Royal Norwegian Naval Academy ziet dat anders. “We horen steeds meer dat Rusland manieren vindt om sancties en andere tegenmaatregelen te omzeilen, of om niet op te vallen. Bijvoorbeeld door een breed scala aan vlaggen te gebruiken, of door Russische schepen opnieuw te vlaggen”, zegt ze. “We maken ons dan ook zorgen dat dit meer speelruimte creëert voor het uitvoeren van sabotage-acties of andere ongewenste activiteiten, vooral als de hele bemanning Russisch is. Het feit dat Silver Sea nu Russische zeelieden toegang geeft tot de Eemshaven en andere havens, zou van belang moeten zijn voor de Nederlandse autoriteiten.”

Østensen twijfelt eraan of Russische zeelieden een keuze hebben als ze worden gevraagd spionagewerk te doen. Rusland heeft geen sterk onderscheid tussen civiele en militaire missies, zegt ze tegen de Noorse omroep NRK. “Rusland is een autoritair regime, en als het Kremlin je vraagt een missie uit te voeren, heb je echt weinig keuze of je het wel of niet doet.”

Drone-beelden — Dronebeelden van de Eemshaven eind februari. Links Norebo-koelschip Belomorye, in de cirkel het militaire terrein. Niels Kooistra

Naïef

Er zijn meerdere manieren waarop Russische zeelieden, ondanks het verbod voor Russische schepen, alsnog Nederlandse havens aan kunnen doen, waarschuwt NSC-Kamerlid Isa Kahraman. “Ik vind het wel heel naïef als we daar niet alert op zijn en kijken hoe Rusland misbruik kan maken van het omkatten van hun schepen, of onder andere vlaggen vaart. Het is echt belangrijk dat onze veiligheidsdiensten nauwlettend deze bewegingen in de gaten houden”, aldus NSC-Kamerlid Kahraman. Hij stelde Kamervragen naar aanleiding van het eerdere Pointer-onderzoek naar Russische koelschepen in de Eemshaven. Demissionair minister van Defensie Kajsa Ollongren liet de Tweede Kamer vervolgens weten dat Russische schepen zouden worden geweerd.

“Als we echt constateren dat die zeelieden ons land bespioneren, zou ik zeker als volgende stap alle Russische zeelieden verbieden onze havens binnen te komen”, zegt Kahraman. “Ik wil niet elke Rus meteen verdachte maken. Maar we moeten niet naïef zijn (en denken, red.) dat ze niet onder druk gezet kunnen worden om in opdracht van de Russische defensie te spioneren.”

Risico

Door alleen schepen met een Russische vlag te verbieden is het risico niet verdwenen, meent defensiespecialist Patrick Bolder van denktank The Hague Centre for Strategic Studies. “Nee, natuurlijk niet. Het is wel een klein hobbeltje dat door de Russen moet worden genomen.”

Bolder wijst erop dat niet duidelijk is of de Russische bemanning zich daadwerkelijk schuldig maakt aan spionage of sabotage. “Het is ook niet zo dat je meteen kunt zeggen dat deze bemanning ook voor de Russische overheid werkt. En dat is nu precies het probleem met hybride oorlogsvoering, er hangt vaak een sfeer omheen van ‘plausible deniability’. Zolang er geen kwaad wordt uitgevoerd of het niet te bewijzen is dát er kwaad wordt uitgevoerd kun je daar weinig tegen beginnen.”

Russische zeelieden kunnen ook niet zomaar geweigerd worden, meent hoogleraar Handelsrecht Frank Smeele. “Als iemand een werkvergunning heeft in Noorwegen, mag een ander land die persoon niet zomaar weigeren. Dus matrozen mogen aan land gaan als er geen bewijs van spionage is.”

Sancties

Sliversea vaart al twintig jaar van Rusland naar Nederland in opdracht van Russische bedrijven, laat Silversea-eigenaar Tormod Fossmark weten. “We vervoeren alleen visladingen van of naar Rusland.” Silversea en het Russische Norebo werken daarin al decennia samen. De Noorse rederij verkocht ook een van haar koelschepen aan het Russische visserijbedrijf.

Het Noorse bedrijf is al vaker in het nieuws geweest omdat het vaarroutes van Russische maatschappijen heeft overgenomen nadat Noorwegen de havens had gesloten voor Russisch transport vanwege Europese sancties na de oorlog in Oekraïne.

Volgens Fossmark houdt zijn bedrijf zich aan de regels. “Wij gebruiken lokale loodsen om het schip van het loodsstation naar de haven te brengen. Wij werken ook nauw samen met juridische adviseurs en met de Noorse autoriteiten om ervoor te zorgen dat alle sancties en regelgeving strikt worden nageleefd.”

In samenwerking met Noorse publieke omroep NRK

Oproep: Heb je tips voor ons onderzoek naar Russische spionageschepen?

Ben je regelmatig op zee te vinden? Maak je foto’s van schepen? Of weet je anderszins meer over de aanwezigheid van Russische schepen op de Noordzee? Dan komen we graag met je in contact.

Vijf mogelijke spionageschepen in halfjaar tijd gespot voor onze kust

4 mei 2024 VRT

De Kapitan Sokolov heeft veel technologie aan boord. Foto: Russiapost

De voorbije 6 maanden zijn in onze Noordzee minstens 5 niet-militaire schepen voorbijgevaren waarvan onze veiligheidsdiensten vermoeden dat ze betrokken zijn bij spionage. De Cel Maritieme Beveiliging acht het ook niet onmogelijk dat een grote Russische vissersboot betrokken was bij een recente sabotage van een onderzeese leiding voor de kust van Finland. Bewijs daarvoor ontbreekt evenwel en ook de betrokken rederij ontkent.

Vijf mogelijke spionageschepen in halfjaar tijd gespot voor onze kust

“In het laatste halfjaar passeerden er zeker een 5-tal koopvaardijschepen of vissersvaartuigen waarvan we vermoeden dat er meer aan de hand is”, zegt Thomas De Spiegelaere, woordvoerder van de Cel Maritieme Beveiliging aan VRT NWS.

“Vandaag is spionage moeilijker te detecteren. Waar er vroeger vooral onderzoeksvaartuigen of militaire schepen gebruikt werden, zien we nu vaker niet-militaire schepen.”

“Het gaat bijvoorbeeld om koopvaardijschepen of het lijken op z’n minst koopvaardijschepen. Het kunnen ook vissersvaartuigen zijn. Dat maakt de detectie veel moeilijker. Maar we zien dan dat die plots wat trager beginnen varen.”

Ook het kabinet van minister van Justitie en van Noordzee Paul Van Tigchelt (Open VLD) bevestigt deze trend. “Zo hebben bijvoorbeeld Chinese baggerschepen een dubbelstatuut en kunnen zij naast economisch ook voor militair gebruik ingezet worden. Dit maakt detectie natuurlijk niet makkelijker.”

“Recent nog stelde het Maritiem Informatiekruispunt (MIK) vissersvaartuigen in de Ierse zee vast die over onderzeese kabels aan het varen of vissen waren”, geeft het kabinet nog mee als voorbeeld.

Norebo

De Belgische Noordzee is niet de enige plek waar schepen passeren die verdacht worden van spionage. Zo stelt het Nederlandse onderzoeksprogramma Pointer zich vragen bij de grote aantallen vis die Nederland uit Rusland importeert. Nederland is een belangrijke draaischijf voor de import en de verspreiding van Russische vis over Europa, toont recent onderzoek aan.

Pointer vroeg de cijfers op bij het Nederlandse Centraal Bureau voor Statistiek: in 2022 importeerde het land voor 184 miljoen euro vis uit Rusland. Slechts een klein deel – ter waarde van 24 miljoen euro – is voor eigen consumptie. De rest dient voor doorvoer, naar onder meer Zuid-Europa, Duitsland of China.

Hoewel niet duidelijk is hoe groot hun aandeel is, wordt een deel van die vis gevangen door het Russische vissersbedrijf Norebo. Die vis komt Nederland onder meer binnen via de Eemshaven, op zo’n 600 meter van een militair terrein, of in Velsen.

De schepen van Norebo zijn zeker gekend en worden ook bij ons opgevolgd Thomas De Spiegelaere, woordvoerder Cel Maritieme Beveiliging

Maar Norebo is niet onbesproken. Het is een Russisch visserijbedrijf met meer dan 40 schepen, hoofdzakelijk vissersschepen. Die vissen naar kabeljauw en koolvis in de Noorse Zee, de Barentszee of de Stille Oceaan. Een van de oprichters van het bedrijf is de oligarch Orlov Vitalii Petrovich, in Russische media ook wel ‘de viskoning’ genoemd.

Maar de vissersschepen houden zich mogelijk niet enkel bezig met vissen. Zo werd een vissersschip van Norebo – de Taurus – in het verleden in verband gebracht met spionage. Uit onderzoek bleek immers dat de vissersboot eind 2022 “ongewone” bewegingen maakte, die samenvielen met het opduiken van Amerikaanse onderzeeërs.

De Taurus werd in het verleden in verband gebracht met spionage.

“Norebo is inderdaad een grote Russische rederij”, bevestigt ook de Cel Maritieme Beveiliging. “Ze hebben enkele moderne en hele grote vissersvaartuigen die vooral in het noorden of de Baltische zee vissen. De schepen zijn zeker gekend en worden ook bij ons opgevolgd.”

“Ze hebben grote en moderne schepen die regelmatig genoemd worden bij spionage”, bevestigt ook het kabinet van Van Tigchelt.

Visserij en spionage

Maar waarom een vissersboot verdenken van spionage? Daarvoor moeten we even terug in de tijd. In juli 2022 bracht Rusland zijn nieuwe “maritieme doctrine” uit. Dat is een soort strategisch plan dat een beeld geeft van de ambities van Moskou op zee.

De documenten benadrukken het belang van visserij en scheepswerven voor de militaire strategie van Rusland. Punten 84 en 85 in deel 7 van de doctrine vatten het goed samen. Civiele schepen en hun bemanning zijn van “strategisch belang voor het vergroten van de maritieme paraatheid”.

“Civiele schepen worden van tevoren aangepast en de bemanning wordt getraind om in oorlogstijd dienst te doen.” En in vredestijd mogen “alle vissersschepen, transportschepen en gespecialiseerde schepen worden gebruikt door de strijdkrachten van de Russische Federatie.”

Samengevat: ook Russische vissersboten kunnen altijd ter beschikking van het Kremlin staan.

Kapitan Sokolov

Een voorbeeld van een schip dat onder de vlag van Norebo vaart én bovendien al eerder in de Noordzee werd gespot, is de Kapitan Sokolov, aldus de Cel Maritieme Beveiliging.

“Dat is een van de grootste schepen van deze rederij”, aldus De Spiegelaere. “Het is een schip met heel veel technologie aan boord, die zowel voor visserij als mogelijk ook voor spionageactiviteiten kan worden gebruikt.”

Zowel het kabinet-Van Tigchelt als de Cel Maritieme Beveiliging verwijzen naar een recent incident in de Baltische Zee waarbij het Chinese schip Newnew Polar Bear – al dan niet per ongeluk – een gaspijpleiding beschadigde. “Even voordien was er een Russisch schip dat in die buurt verdachte bewegingen maakte. Er is geen hard bewijs van, maar dat zijn aanwijzingen van verdacht gedrag.”

De Cel Maritieme Beveiliging geeft aan dat het mogelijk was dat de Kapitan Sokolov hierbij betrokken was, maar dat er nog geen bewijzen voor zijn. Het blijkt voorlopig ook niet meteen uit een analyse van de AIS-gegevens van het schip. Dat zijn een soort van gps-signalen die elk schip moet uitzenden en die te raadplegen zijn via het internet.

Optreden tegen spionage buiten territoriale wateren is niet zo eenvoudig omdat er geen internationale regelgeving voor bestaat. Buiten 12 nautische mijl uit de kust geldt immers de vrijheid van scheepvaart.

“Er zijn wel diverse EU- en nationale regels die maatregelen voorschrijven om infrastructuur te beschermen tegen spionage”, klinkt het bij de veiligheidsdiensten. “We proberen zoveel als mogelijk alle spionageschepen op voorhand te identificeren. Ook onze havens worden beschermd tegen mogelijke spionage.”

Hybride oorlog

Deze week nog drukte de NAVO via een verklaring haar bezorgdheid uit over de toenemende hybride oorlogsvoering komende vanuit Rusland.

Het is overigens niet voor het eerst dat er vermoedens rijzen rond spionage uit Russische hoek. De voorbije tijd waren er meermaals aanwijzingen dat Russische schepen zich stilletjes ophielden in de buurt van die infrastructuur in de Noordzee, mogelijk met het oog op spionage.

Recent besloten 6 Noordzeelanden, waaronder België, dan ook om nauwer samen te werken om de energie- en telecominfrastructuur in onze wateren beter te beveiligen.

Op dit moment gelden er geen Europese sancties op de invoer van vis uit Rusland, bevestigt de FOD Financiën. “Op de invoer van schaaldieren uit Rusland is er wel een beperking.”

Op de vraag of die er zouden moeten komen om onze veiligheid te beschermen, antwoordt het kabinet Van Tigchelt dat dergelijke beslissing op EU-niveau moet worden bekeken.

“Fantasie en populistische paranoia”

In een reactie aan onze collega’s bij Pointer laat Norebo overigens weten dat het zich helemaal niet bezighoudt met spionageactiviteiten in onze havens. “Norebo, haar groepsmaatschappijen en werknemers waren nooit, zijn niet en zullen niet betrokken zijn bij spionage of dergelijke”, reageert een woordvoerder.

“Dergelijke beschuldigingen zijn fantasie en grenzen aan populistische paranoia”, klinkt het. “Norebo houdt zich enkel bezig met de productie en levering van zeevruchten voor menselijke consumptie.”

Hard bewijs is er ook niet, al is het wel opvallend dat ze genoemd worden als ‘mogelijk betrokken’ door de Belgische overheid.

5 mei 2024 In het Nieuws

Pointer heeft de afgelopen maanden samen met Marineschepen.nl en de Deense omroep DR onderzoek gedaan naar de activiteiten van Russische spionageschepen.

Op zaterdag 21 oktober 2023 meldden de Finse autoriteiten dat het Chinese schip Newnew Polar Bear zich op het moment van het incident in het gebied bevond en dat de rol van dit schip wordt onderzocht

Het Chinese schip de Newnew Polar Bear dat onder Hongkongse vlag vaart was in de buurt van de gaspijpleiding Balticconnector tussen Finland en Estland op het moment dat het lek ontstond.

Balticconnector is een bidirectionele aardgaspijpleiding tussen Ingå Finland en Paldiski Estland beheerd door Gasgrid Finland en Elering.

Finse onderzoekers zeggen dat ze hebben vastgesteld dat bij het Chinese schip de Newnew Polar Bear een van de ankers ontbreekt