10 april 2018 Geschreven door Roman Shleynov, OCCRP
Sergei Skripal, de voormalige Russische militaire inlichtingenagent die in Groot-Brittannië vergiftigd was, was niet het eerste slachtoffer van het dodelijke vergif. Is het er nog steeds?
Russische autoriteiten hebben boos ontkend dat “Novichok”, een stof die de Britse autoriteiten de schuld hebben gegeven voor het vergiftigen van een voormalige Russische militaire inlichtingenofficier in het Verenigd Koninkrijk, ooit heeft bestaan.
Maar nieuw bewijsmateriaal dat in Rusland is opgegraven, toont niet alleen dat er inderdaad een hele groep stoffen, Novichok genaamd, bestond, maar dat een deel door criminelen werd verkregen nadat het in 1994 in een regeringslaboratorium werd geproduceerd – en sindsdien minstens twee mensen heeft gedood.
Reporters voor Novaya Gazeta, een partner van het Georganiseerde Criminaliteits- en Corruptie Rapportage Project (OCCRP), traceerden gegevens uit een afgesloten strafzaak uit 1995, waarin een Russische bankier en zijn secretaresse met een giftige stof werden vermoord.
Twee specialisten die met Novichok hebben gewerkt, hebben onafhankelijk aan verslaggevers bevestigd dat het bij het onderzoek beschreven toxine een van de verschillende soorten Novichok-agent was.
De casusmaterialen tonen aan dat genoeg van het gif om honderden potentieel dodelijke doses te creëren in handen van criminelen was gevallen. Een afzonderlijke strafzaak tegen de man die verantwoordelijk was voor het verspreiden van de stof werd als ‘topgeheim’ bestempeld en nooit opgelost.
Novichok komt weer uit
Sergei Skripal, Novichok’s meest recente vermeende slachtoffer, heeft in het Verenigd Koninkrijk gewoond sinds hij werd veroordeeld voor spionage door de Russische regering en ruilde voor Russische ‘slaapagenten’ in een gevangenenruil met de Verenigde Staten. Zijn dochter Yulia werd ook vergiftigd in hun huis in de Engelse stad Salisbury, maar ze is aan het herstellen .
De Britse autoriteiten hebben verklaard dat Novichok werd gebruikt bij de poging op het leven van Skripal. Ze verwijten de Russische regering dat ze medeplichtig zijn aan de aanval of dat de substantie in de handen van de aanvallers valt.
Moskou heeft boos elke rol in de affaire ontkend. In reactie op de Britse beschuldigingen verklaarde de Russische regering dat alle Sovjetprogramma’s voor de ontwikkeling van chemische wapens in 1992 werden stopgezet en dat tegen 2017 alle resterende voorraden waren vernietigd. Bovendien hebben autoriteiten gezegd dat er nooit een verbinding genaamd Novichok bestond.
“Er zijn geen wetenschappelijke onderzoeksprogramma’s onder de naam ‘Novichok’ uitgevoerd in de Russische Federatie, ‘zei Vasily Nebenzya, de permanente vertegenwoordiger van Rusland bij de VN, tijdens een vergadering van de Veiligheidsraad.
Sergey Ryabkov, de Russische vice-minister van Buitenlandse Zaken, heeft er ook op aangedrongen dat er geen programma’s voor de ontwikkeling of productie van chemische wapens onder de naam ‘Novichok’ bestaan, noch in de Sovjet-Unie noch in de Russische Federatie. De officiële woordvoerder van het ministerie, Maria Zakharova, heeft deze beweringen herhaald op Russische televisiezenders.
Maar volgens documenten uit de Russische strafzaak 238709 ging het werken met een stof van deze aard door “in de periode vóór 1994” en het equivalent van honderden dodelijke doses werd gegeven of verkocht aan gewelddadige criminelen in 1994 en 1995. In de dossiers, de identiteit van de stof wordt een staatsgeheim genoemd. Deskundigen die gecontacteerd werden door verslaggevers, identificeerden het echter als behorend tot de Novichok-groep.
Moord per telefoon
De zaak begon in augustus 1995, na de plotselinge dood van Ivan Kivelidi – toenmalig hoofd van een privébank genaamd Rosbusinessbank – en zijn secretaris, Zara Ismayilova. Beide bleken vergiftigd te zijn.
Een onderzoek van Kivelidi’s werkplek en van de objecten in zijn kantoor onthulde dat het gif onder de rubberen dop was geplaatst, iets meer dan vijf millimeter groot, dat een schroef bedekte in zijn telefoonhoorn. De stof werd in zeer kleine hoeveelheden gebruikt en liet een nauwelijks merkbaar spoor achter.
Een forensisch medisch onderzoek concludeerde dat “bij contact met de blote huid de besmette telefoonhoorn schade veroorzaakte die fataal was”.
De substantie die hem had vergiftigd was duidelijk van ongewone potentie. Ondanks de kleine dosering beschrijven de case-materialen het ook tegen de lijfwacht van Kivelidi, bezoekers van zijn kantoor, getuigen die opgeroepen werden, een schoonmaakster en acht politieagenten. Alle leden leden symptomen met verschillende gradaties van ernst.
(Hetzelfde gebeurde in Salisbury, waar niet alleen Skripal en zijn dochter, maar ook politieagenten die op de plaats van het incident aankwamen, werden getroffen.Een officier vereiste intensieve ziekenhuiszorg.)
Onderzoekers die de moord op Kivelidi bestudeerden, vroegen drie overheidsinstanties om de inhoud te analyseren.
Zowel het Expertisecentrum voor Criminologie van het Ministerie van Binnenlandse Zaken als het Instituut voor Milieu en Evolutie van de Russische Academie van Wetenschappen hebben dezelfde chemische formule verkregen uit ter plaatse verkregen monsters. In zijn deskundigenverslag merkte de laatste op dat “een stof met een dergelijke structuur behoort tot de klasse van zeer toxische op organofosfor gebaseerde verbindingen die worden gebruikt bij de productie van chemische wapens.”
Een ander agentschap, het State Scientific Research Institute for Organic Chemistry and Technology (GOSNIIOKhT), gaf ook een expertbeoordeling en kwam tot een bijna identieke conclusie, alleen toevoegend dat de stof ook fluor bevatte.
De expertmeldingen van de drie bureaus ( 1 , 2 , 3 ) bevatten gedetailleerde beschrijvingen van de chemische formule van het gif, waardoor verslaggevers ze naar twee onafhankelijke specialisten konden brengen voor analyse.
Vil Mirzayanov is een specialist in chemische wapens die al geruime tijd ervaring heeft met de Novichok-familie met giftige stoffen. Hij was de eerste die het bestaan van Novichok aan het begin van de jaren negentig onthulde en publiceerde zijn formule in zijn boek over Sovjetprogramma’s voor chemische wapens.
Naar zijn mening behoorde de stof die in Kivelidi’s vergiftiging werd gebruikt toe aan de Novichok-groep. “Het is Novichok,” vertelde hij Novaya Gazeta. (Mirzayanov benadrukt dat het in principe mogelijk is om het land van oorsprong van een dergelijke stof te identificeren door de oorsprong te bepalen van de stoffen die worden gebruikt om het eindproduct te synthetiseren.)
Een tweede deskundige die met Novichok heeft gewerkt, vertelde Novaya Gazeta ook anoniem dat de stof in de zaak van het Novichok-type was.
Al snel ontdekten onderzoekers waar het vandaan zou kunnen komen.
Tijdens hun onderzoek leerden ze van de FSB-directie van de Saratov-regio dat een senior medewerker van het staatsinstituut voor organische synthesetechnologie (afgekort GITOS in het Russisch), een faciliteit in de gesloten stad Shikhany, zich had beziggehouden met de ” niet-gesanctioneerde synthese “van een giftige stof in 1994. (Met name, volgens een rapport van Reuters vorige week , identificeerde een Britse inlichtingenbriefing een faciliteit in Shikhany als de oorsprong van de zenuwagent die Skripal vergiftigde)
Zoals gemeld door Novaya Gazeta , zei een FSB-medewerker die getuigde vóór de onderzoekers dat GITOS “een geheime onderneming was waarvan werknemers overeenkomsten ondertekenden over het niet bekendmaken van staatsgeheimen, inclusief bij het werken met krachtige en giftige stoffen.” Dit was waar de Sovjet-Unie chemische wapens programma was gebaseerd en waar Novichok en zijn varianten werden uitgevonden en vervaardigd.
Aangezien Kivelidi door een dergelijke substantie was gedood, wekte dit de aandacht van de onderzoekers voor wat zich achter de gesloten deuren van de Russische geheime laboratoria afspeelde – en bij de man die de daar geproduceerde stoffen had verkocht.
Professor Rink
Die man was Leonid Rink, een chemicus die in de dossiers wordt beschreven als een “hoofd van een GITOS-eenheid.” Onderzoekers trokken hem als een getuige in het Kivelidi-moordonderzoek en vroegen hem herhaaldelijk en in detail, gedurende meerdere jaren, naar de ontwikkeling van de giftige stof en over zijn rol bij de distributie ervan.
Een branchegenoot van Rink beschrijft hem als een professional met onberispelijke kwalificaties op het gebied van zeer giftige stoffen, waarbij hij opmerkt dat “u het aantal specialisten van dat kaliber aan uw vingers kunt tellen.”
Volgens zijn getuigenis werkte Rink niet alleen. In 1994 – twee jaar nadat Russische functionarissen hadden gezegd dat chemische wapens niet langer gemaakt waren – bracht hij een collega bij om hem te helpen de stof te synthetiseren door haar te vertellen dat dit door het leger was vereist.
“Ik waarschuwde [mijn collega] dat ze dit met niemand zou moeten bespreken … Dit was een ‘niet-officiële’ bestelling en ik wilde niet dat derden het zouden weten. Ze maakte geen bezwaar, omdat ik haar vertelde dat ze zou worden betaald voor het werk en dat ze het geld echt nodig had, ‘zei Rink tijdens zijn verhoor.
“De substantie die ik wilde verkrijgen … wordt als staatsgeheim bestempeld. … Qua toxische impact is het vergelijkbaar met VX [een zeer toxische zenuwstof], “voegde Rink eraan toe. “We goten het uit in flesjes, elk ongeveer 0,25 gram. … ik heb de flesjes mee naar huis genomen en in mijn garage gestopt. ‘
Het is niet duidelijk hoeveel injectieflacons Rink precies bij zich had. Volgens bestanden van een afzonderlijk topgeheime strafrechtelijk onderzoek dat tegen hem werd aangespannen als een spin-off van de Kivelidi-zaak, had hij “8-9-flesjes” gemaakt en op 13 sept. 1995 enkele “personen van Tsjetsjeense afkomst in de stad Moskou. “Maar die zaak werd afgesloten nadat bleek dat deze verkoop plaatsvond na het overlijden van Kivelidi, en Rink had geen gevolgen voor de levering. Er werd geen andere verklaring gegeven voor het sluiten van de zaak.
Criminal Elements
De originele zaak vermeldt niets over Chechens. Maar de dossierbestanden bevatten wel getuigenissen over het uiteindelijke lot van enkele van de flesjes die Rink mee naar huis nam.
Aanvankelijk vertelde hij de onderzoekers dat hij in 1994 een van hen aan Ryabov had gegeven die hem aanvankelijk had verteld dat hij een hond wilde vergiftigen, maar toen zei hij dat het vergif niet nodig was voor een hond, maar voor een persoon. In rechtszitting in 2007 zei Rink echter dat hij Ryabov vier flesjes had gegeven en dat deze uiteindelijk in beslag werden genomen door de Federale Veiligheidsdienst.
Rink zei dat Ryabov hem begon te bedreigen. “Ik was bang voor de bedreigingen van Ryabov; [hij] was verbonden met criminele elementen. … [dus] ik stemde ermee in om dit gif voor hem te krijgen, “vertelde hij de onderzoekers in 2000.
In het voorjaar van 1995 verkocht Rink, volgens een dossier van het onderzoek , nog een flesje aan Artur Talanov, die destijds in Letland woonde – zoals het document het noemt – “ter zelfverdediging”.
Sommige mensen hadden de substantie nodig om [hun] gangsterconflicten te beslechten”, legde Rink in 2007 rechtszittingen uit. “Ze ontdekten waar mijn familieleden wonen. Ryabov kwam bij mij thuis en ik moest hem op de een of andere manier kopen. Eerst gaf ik hem iets simpels, ik dacht dat dat genoeg zou zijn. Dan iets ernstigers. ”
Talanov nam vervolgens deel aan een poging tot diefstal van een geldtransportwagen in Estland, waar hij werd neergeschoten en ernstig gewond raakte.
Maar – althans volgens het onderzoek – kwam het flesje dat Talanov kocht in handen van Vladimir Khutsishvili, een oude kennis van de vermoorde bankier en voormalig bestuurslid van Rosbusinessbank. Khutsishvili werd uiteindelijk veroordeeld voor de moord op Kivelidi in 2007 – zoals het onderzoek hem zag, hij was in het kantoor van de bankier in een tijd dat vergif had kunnen worden toegepast op de telefoonhoorn.
De juridisch adviseur van Khutsishvili stond erop dat hij de secretaresse en bankbedienden op kantoor had gezien en dat hij de giftige stof niet in de telefoonhoorn had kunnen stoppen. Om te voorkomen dat hij zelf dodelijk vergiftigd zou worden, de verdediging voortzetten, zou hij op zijn minst een paar dikke rubberen handschoenen en een gasmasker nodig gehad hebben.
Het lot van de andere flesjes die Rink mee naar huis nam is onbekend. Hij weigerde commentaar te geven op dit verhaal.
Moeilijke tijden, wanhopige maatregelen
In zijn getuigenis zei Rink dat hij de ontvangers van de flesjes gedetailleerde informatie had gegeven over hoe het gif werkt en hoe het veilig kan worden gebruikt.
“De stof treedt in werking bij contact met de huid, of wanneer het in het lichaam komt in voedsel. … ik zei dat de tekenen van de dood op hartkwalen lijken. De dosis van de stof in de injectieflacon was voldoende om dodelijk een persoon te vergiftigen, “zei hij.
“Toen u de stof overhandigde die u had voorbereid … Begrijp je dat je het afleverde om tegen iemand te gebruiken?” Vroeg de aanklager.
“Ja, ik begreep dat [zij] van plan waren om de stof op mensen te gebruiken”, erkende Rink.
Inzicht in de reden waarom Rink mogelijk heeft gehandeld zoals hij deed, vereist begrip voor Rusland in de jaren negentig, toen het leven moeilijk was – vooral in gesloten steden en geheime instellingen die vertrouwden op overheidsgeld. Ze hadden geen geld en de salarissen gingen soms onbetaald. Medewerkers kwamen op zoek naar manieren om te overleven.
Sommige mensen hadden de substantie nodig om [hun] gangsterconflicten te beslechten”, legde Rink in 2007 rechtszittingen uit. “Ze ontdekten waar mijn familieleden wonen. Ryabov kwam bij mij thuis en ik moest hem op de een of andere manier kopen. Eerst gaf ik hem iets simpels, ik dacht dat dat genoeg zou zijn. Dan iets ernstigers. ”
Talanov nam vervolgens deel aan een poging tot diefstal van een geldtransportwagen in Estland, waar hij werd neergeschoten en ernstig gewond raakte.
Maar – althans volgens het onderzoek – kwam het flesje dat Talanov kocht in handen van Vladimir Khutsishvili, een oude kennis van de vermoorde bankier en voormalig bestuurslid van Rosbusinessbank. Khutsishvili werd uiteindelijk veroordeeld voor de moord op Kivelidi in 2007 – zoals het onderzoek hem zag, hij was in het kantoor van de bankier in een tijd dat vergif had kunnen worden toegepast op de telefoonhoorn.
De juridisch adviseur van Khutsishvili stond erop dat hij de secretaresse en bankbedienden op kantoor had gezien en dat hij de giftige stof niet in de telefoonhoorn had kunnen stoppen. Om te voorkomen dat hij zelf dodelijk vergiftigd zou worden, de verdediging voortzetten, zou hij op zijn minst een paar dikke rubberen handschoenen en een gasmasker nodig gehad hebben.
Het lot van de andere flesjes die Rink mee naar huis nam is onbekend. Hij weigerde commentaar te geven op dit verhaal.
Moeilijke tijden, wanhopige maatregelen
In zijn getuigenis zei Rink dat hij de ontvangers van de flesjes gedetailleerde informatie had gegeven over hoe het gif werkt en hoe het veilig kan worden gebruikt.
“De stof treedt in werking bij contact met de huid, of wanneer het in het lichaam komt in voedsel. … ik zei dat de tekenen van de dood op hartkwalen lijken. De dosis van de stof in de injectieflacon was voldoende om dodelijk een persoon te vergiftigen, “zei hij.
“Toen u de stof overhandigde die u had voorbereid … Begrijp je dat je het afleverde om tegen iemand te gebruiken?” Vroeg de aanklager.
“Ja, ik begreep dat [zij] van plan waren om de stof op mensen te gebruiken”, erkende Rink.
Inzicht in de reden waarom Rink mogelijk heeft gehandeld zoals hij deed, vereist begrip voor Rusland in de jaren negentig, toen het leven moeilijk was – vooral in gesloten steden en geheime instellingen die vertrouwden op overheidsgeld. Ze hadden geen geld en de salarissen gingen soms onbetaald. Medewerkers kwamen op zoek naar manieren om te overleven.
In het Nieuws 